Beschreibung ausdrucken  Permalink: https://manuscripta.at/?ID=10278 
Wien, Österreichische Nationalbibliothek (ÖNB), Cod. 956
THEOLOGISCHE SAMMELHANDSCHRIFT
Olim: O 4221; VII E2; Cod Ms Theol. CCCXX    Pergament   200 Bl.   270×195    Mainz, 1. Hälfte 11. Jh.
Provenienz/Letztbesitzer: Göttweig OSB
Handschrift aus 2 Teilen zusammengesetzt: 1  (1-121) 1. Hälfte 11. Jh.; 2  (122-200) 1. Hälfte 11. Jh.
Literatur zur Handschrift (Anzahl: 33)


Teil 11-121   Pergament   1. Hälfte 11. Jh.
Lagen: III6 + (VI-1)17+ I19 + (IV-1)26 + 11.IV114 + (IV-1)121
Schrift:
Schriftraum: 188 × 135    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 25   
Mehrere Hände, die sich auch in Teil 2 wiederfinden. Die Unterscheidung der Teile begründet sich aus den historischen Kustoden, die auf Blatt 129 beginnen (siehe unten). Häufige Handwechsel: Hand 1) 1r-25v, 27ra-73rb, 74ra-102va, 103ra-121rb, 123ra-141ra Zeile 21, 142ra-161v im Wechsel mit H4; 178ra-190vb (10 Jh.); Hand 2) 26ra-26vb (12. Jh.); Hand 3) 73v; 114va/b, 122r (Ende 12. / Anf. 13. Jh); Hand 4) 102vb, 120vb-121va, 142ra-161v im Wechsel mit H1, 191ra-200vb (10. Jh.); Hand 5) 141ra Zeile 21-142ra (Ende 12. / Anf. 13. Jh.) Hand 6) 162r-164va, 165v-169vb; Hand 7) 164vb-165rb; Hand 8) 170rb-177vb (12. Jh.)
Marginalien teilweise durch Beschnitt verkürzt (51v, 54v); Notazeichen; vereinzelt Verbesserungen von späterer Hand; Textergänzungen von späterer Hand, Notazeichen;
Ausstattung: Illuminiert   
Rote Überschriften; 20ra: verzierte Initialmajuskel; 121v: seitenfüllendes Schema: Arbor consanguinitatis.
Teil 2122-200   Pergament   1. Hälfte 11. Jh.
Lagen: 2.IV137 + II141 + 2.IV157 + II161 + 3.IV185 + (IV-3)190 + (IV-1)197 + (II-1)200
ab Fol. 129 zeitgenöss. Kustode I
Schrift:
Schriftraum: 188 × 135    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 25   
Mehrere Hände (siehe Teil 1); häufige Handwechsel. Die auf Blatt 129v mit I beginnenden historischen Kustoden lassen vermuten, dass trotz der durchgängigen Verteilung der Schreiberhände ab Blatt 122 ein separater Teil intendiert war: 129v [I], 137v [II] … 185v [VIIII]. Blatt 137: statt eines Blattweisers ist ein schwarzer Faden eingenäht; Blatt 141v: veränderte Seiteneinrichtung: einspaltig, 28 Zeilen; durchgängig Notazeichen; vereinzelt Verbesserungen und Textergänzungen von späterer Hand.

Einband:
Pappeinband des 19. Jh. mit verstärkten Ecken und weißem Buchrücken, ebd. geprägter Titel: Beda in Cantic. Cantic., sowie Signatur: Cod. Ms. Theol. CCCXX.


(1v) Besitzvermerk rot (12. Jh.): Liber sanctae Mariae Kottwich (Kottwich fast vollständig getilgt); (2r oberer Freirand) möglicherweise getilgter Besitzeintrag. Auf die heutige Bibliotheksheimat verweisen die olim-Signaturen Blotius: O 4221 - Tengnagel: 26 [Theol.] - Theol. 320.

Die Parallelüberlieferung der Bußbücher 1 und 2 Halitgars von Cambrai (1va-19rb) in Verbindung mit der Hrabanus Maurus zugeschriebenen praefatio im Codex Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 656 Helmst., (Heinemann-Nr. 706) legt eine inhaltliche Verwandschaft der beiden Handschriften nahe (hierzu: Patrizia Carmassi, in: Divina officia. Liturgie und Frömmigkeit im Mittelalter, Wolfenbüttel 2004, Katalog Nr. 63, S. 311-313, mit weiterführender Literatur). Für beide Handschriften wird eine Entstehung im Gebiet Mainz, bzw. im südwestdeutschen Raum vermutet (Kottje 1980, 78).

Astrid Breith, Dezember 2014, letzte Korrektur: Mai 2020
"Kottje 1980", "PL", "Bloomfield", "Kerff 1982", "Kottje 1980,", "RB", "CSLMA", "Denis I,1", "MGH", "Huygens 1956", "CPL", "Walther, Initia", "PL "
alle Initien
Teil 1
(1r) Schematische Auflistung des griechischen Alphabets, dazu Schreibernotiz: In domo patris mea mansiones multae sunt (Io 14,2).
(1va-19rb) Halitgarius Cameracensis De vitiis et virtutibus et de ordine paenitentium libri II (PL 105, 657-677. - Bloomfield 3727 (mit Abweichungen); Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters, Werk 2603. - Lit.: Kottje 1980, 77ff.; Kerff 1982, 79. In den Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters, Werk 2939, wird der Text als eine Überarbeitung des Bußbuches Halitgars durch Hrabanus Maurus identifiziert). Die Überlieferung der beiden ersten Bücher des ursprünglich fünf Bücher umfassenden Werks in Verbindung mit der erweiterten Praefatio ist nahezu unikal, vorliegende Handschrift teilt diese mit der im 9. Jh. wohl wenigstens teilweise in Mainz verfassen Handschrift Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 656 Helmst. [Heinemann-Nr. 706] (Kottje 1980, 77-80 - Kerff 1982, 79).
   4
1va Cogitans ergo mecum quomodo christiano populo aliquod solatium praeberem, quo melius contra antiquum hostem confligere posset et Christi gratia donante ad victoriam veram pervenire ... — ... illud cuius hoc pignus est suo tempore consequamur. (RB 7077,9 [hier als praefatio Hrabani Mauri])
2ra Tit.: Incipiunt capituli primi libri.
De octo principalibus vitiis ... — ... de remedio luxuriae.
2rb Tit.: Incipit liber primus de octo principalibus viciis et unde oriuntur.
A paradisi gaudiis postquam expulsum est genus humanum octo criminalia in filios ... — ... Stilus nostrae descriptionis colligendo perstrinxit. Libellus finem excipiat ut in sequenti opere de virtutibus unde hic pauca tetigimus donante domino plenius disputemus. Explicit liber primus.
13vb Tit.: Incipit liber secundus.
Superiori libro rationem vitiorum principalium octo complexus pro viribus quas dominus donare dignabitur ... — ... quibus ad culmina virtutum ascenditur est disputatum.
(19v) Leer bis auf Überschrift am Ende von Spalte b: Incipit Expositio In [Erg.: Bede].
(20ra-73rb) Ps. Haimo Altissiodorensis OSB Commentarius in Cantica canticorum (PL 117, 295A-358D. – RB 3079).
   1
20ra Tit.: Beda ... Cantica canticorum
Osculetur me osculo oris sui. Salomon inspiratus divino spiritu composuit hunc libellum de nuptiis Christi et ecclesiae ... — ... Hinc et apostolus de se sibique similibus dicit: Nostra conversatio in caelis est. Et alibi: Christi bonus odor sumus Deo.
(73v) Numeri signis et vocabulis expressi (Zahlen in römischen Zahlzeichen und Worten).
(74ra-83ra) Ps. Haimo Altissiodorensis OSB Expositio in Apocalypsin (PL 117, 937B-949A. – RB 3122).
   1
74ra Tit.: (Nachtrag des 16. Jh.) Haymonis in Apocalypsi
Legimus in ecclesiastica historia beatum Ioannem a Domitiano impiissimo Caesare in Patmos insula relegatum ... — ... Regnum autem solummodo ad caput. Particeps Christi [bricht ab].
(83ra-84ra) Isidorus Hispalensis Etymologiarum libri XX, Excerpta (PL 82, 259-261).
   1
83ra Tit.: [ohne Titel]
Beatissimus Hieronymus vir eruditissimus multarumque linguarum peritus ... — ... non a patiendo, quod non vult.
(84ra-94rb) Paulinus Mediolanensis De benedictionibus partiarcharum (PL 20, 715B-732B. – RB 6324; CSLMA, ADR 1). CSLMA mit Nennung dieser Handschrift.
   1
84ra Tit.: Incipiunt benedictiones filiorum Iacobi. (Nachtrag) Rabanus episcopus. (Oberer Freirand, Nachtrag 16. Jh.) Rabani de benedictionibus filiorum Iacob opusculum
Sacrosancta atque praesaga sanctorum patriarcharum benedictio ... — ... sicut laetantur in messe, sicut exultant, qui dividunt spolia (Is 9,3).
(94rb-94va) Annotatio (Denis I,1, 1035 f.).
   1
94rb Haec ergo certa et paterna est regula ... — ... et intelligas quid sequatur.
(94va-99ra) Remigius Altissiodorensis OSB Epistola (11): Clericus quidam episcopo cuidam de altercatione Michaelis archangeli cum diabolo quam de Moysi corpore habuerunt exponit, interpretationem Beemoth et Leviathan secundum patres addit (MGH, Epp. 5, Epist. 11, 635-640 [online]. – Verfasser angesetzt nach Huygens 1956). Edition nach dieser Handschrift.
   1
94va Tit.: Quaestiones cujusdam de theologia.
Domino sanctissimo et nimium desiderantissimo apostolico honore dignissimo episcopo ille humilis devotas orationes et fidelissimum atque aeternum servitium ... — ... obsecro, ut corrigendo instruatis inscium non spernendo absterreatis devotum.
(99ra-100ra) Commentarius in Amos (RB 11645). RB nach dieser Handschrift.
   1
99ra Tit.: [ohne Titel]
Vae desiderantibus diem domini (Amos 5,18). In expositionibus scripturarum, maxime propheticarum, primum historiae iacenda sunt fundamenta ... — ... quae miseros morte, taedio et tristitia sibi consciscentes excipient.
(100r-102ra) Commentarius in Matthaei 12,31 (Bloomfield 5411). Bloomfield mit dieser Handschrift.
   1
100r Tit.: [ohne Titel]
Omne peccatum et blasphemia dimittetur (recte: remittetur) hominibus ... (Mt 12,31) Sensus huius sententiae pendet ex superioribus, ubi refert sanctus Matthaeus evanglista ... — ... et societas spiritus in pacis vincula custoditur.
(102ra-rb) Augustinus De civitate Dei, Excerpta (CPL 313).
   1
102ra Tit.: Expositio dicti.
Et egredientur et videbunt membra hominum ... quomodo egredientur boni ad videndas poenas malorum ... — ... cum erit Deus omnia in omnibus.
(102rb) Ps. AlcuinusDe divinis officiis liber, cap. 37, Excerpta (PL 101, 1238B).
   2
102rb Tit.: De tonsura.
Superiorem capitis partem rasorio saepe renovamus, cum forti sollicitudine superfluas cogitationes ab animo resecamus. In inferiori parte coronam capillorum portamus, cum ea quae secundum mundum necessario gubernanda sunt, cum ratione concorditer coaequamus.
102rb Tit.: Commentarius super tonsura.
Si diligenter his, quae ex evangelica lectio apostolica lectione recitata sunt ... — ... adhuc si fieri posset retinere cupientes.
(103vb-104va) Ps. AlcuinusDe divinis officiis liber, cap. 51, Excerpta (PL 101, 1280A-1280D).
   1
103vb Tit.: (Nachtrag 16. Jh.) Dies IIIa pro animae absolutione.
Tertia dies specialiter pro animae absolutione celebratur. Quia triplex est natura videlicet irascibilis, concupiscibilis ac rationalis ... — ... configuratum corpori claritatis Christi (Phil 3,21).
(104va-105ra) De tribus statibus vitae.
   1
104va Tit.: (Nachtrag 16. Jh.) Tres statue vitae.
Tres status sunt totius vitae. Primus status fuit felix a quo ad Adam per praevaricationem caecidit ... — ... Tertius status. In illa beata, vita ubi cum angelis liberum arbitrium habebimus solummodo ad bonum.
(105ra-rb) De discrepantia inter Exodum 20,5 et Ezechiel 18,20.
   1
105ra Tit.: Alia quaestio.
Quaestio oritur, cur dicatur visitans iniquitatem patrum in filios. Ezechiel propheta dicit: Filius non portabit iniquitatem patris ... — ... alioquin divina ultione damnabitur.
(105va-107ra) Epistola (10): Clericus vel abbas quidam regi (Ludowico Germaniae ?) iussu eius exponit, quae animalia ab esu prohibita suffocata vocanda sint (de anno 850 ?) (MGH, Epp. 5, Epist. 10, 633-635 [online]). Ed. nach dieser Handschrift.
   1
105va Suffocatum vocamus animal, quia a lupo seu urso et aliqua bestia strangulatum nec laceratum est ... — ... et fidelissimos servos et devotos oratores vobis acquiret.
(107ra-rb) Quaeritur cur dominus dicat 'Qui blasphemaverit in Spiritum sanctum'.
   1
107ra Tit.: Alia quaestio.
Quaeritur cur dominus dicat, qui blasphemaverit in Spiritum sanctum. Sed hoc beatus Augustinus ita beviter solvit: In sancta trinitate solus Spiritus sanctus communis id est patri et filio, Nam neque pater Spiritus sancti dicere possumus ... — ... operibus id promeruerunt.
(107va-108ra) Responsum de duobus quaestionibus theologicis.
   1
107va Tit.:[ohne Titel]
Quaerunt quidam quare peccatum quod cum tempore committitur sine fine punitur ... — ... Fratres considerate apostolum et pontificem confessionis nostrae qui fidelis est ei qui fecit illum sicut et Moyses in omni domo illius.
(108ra-110va) Einhardus Quaestio de adoranda cruce (MGH, Epp. 5, 146-149 [online]. – CSLMA Einh 15). Edition nach dieser als unikaler Handschrift; CSLMA mit Nennung dieser Handschrift.
   1
108ra Tit.: Quaestio de adoranda cruce [Nachtrag: Lupus servatus (? Ferrarensis) presbyter ad quem Rhabanus 8 libros ... epistulas ... scripsit]
Cum a te propositam mihi, carissime Lupe, de adoranda cruce quaestionem solvere et curiositati tuae quamvis animo oppido perturbato satisfacere conarer ... — ... quod ipse sanctificavit venerabiliter adoratur.
(110va-113vb) Remigius Altissiodorensis OSB (?) Epistola II (ad D. episcopum Virdunensem) (PL 131, 963D-968B; Ed.: Huygens 1956, 229-235, Huygens zweifelt an der Verfasserschaft des Remigius). Endet Huygens 1956, 235,223.
   1
110va Tit.: (Nachtrag 16. Jh.) Rhabani ad Virdunensem episcopum
Domino beatissimo et vere apostolico verae et aeternae sapientiae amatori ... Omnipotenti Deo gratias refero eiusque clementiam e totis praecordiis laudo ... — ... corrigere ad tueri dignemini.
(113vb-115rb) Remigius Altissiodorensis OSB (?) Epistola III (ad D. episcopum Virdunensem) (Ed.: Huygens 1956, 238-239).
   1
113vb Tit.: [ohne Titel]
Placuit beatitudini vestrae, pater sanctissime Gunduine, requirere a nostra exiguitate ... — ... donec regnum Dei manifestetur.
(eingeschoben 114va-vb) De baculo pastorali. Nachtrag 12. Jh. auf eineinhalb freigelassenen Spalten.
   1
114vb Baculus pastoralis ita se habet. Est enim virga ... — ... eius onmis grex inficiatur.
(115rb-116va) Expositio vocabulorum Hebraicorum et Graecorum.
   1
115rb Tit.: [ohne Titel]
Pleiades dicuntur stellae in fronte tauri positae ... — ... arcus ex lapidibus in cenito ob celebre nomen sui iubebant.
(116va-121rb) Gregorius Magnus OSB (?) Responsiones 4, 5, 8 et 9 ad Augustinum episcopum Anglorum (Ed.: MGH Epp. 2, 335,1-336,13 und 338,1-343,23 [online]).
   4
116va Tit.: Interrogatio Augustini IIII
Si debeant duo germani fratres singulas sorores accipere
116va Tit.: Interrogatio Augustini (V)
Usque ad quotam generationem
117rb Tit.:Interrogatio Augustini (VIII)
Si pregnans mulier debeat bapitizari ... — ... per finitam sententiam licuerit ecclesiam vitrare.
120rb Tit.:Interrogatio Augustini (IX)
Si post illusionem, quae per somnium solet accidere ... — ... captivus ex delectatione quam portat invitus.
(121v) Tabula consanguinitatis (mit seitenfüllendem Schema).
Teil 2
(122r) De decem plagis Aegypti (Walther, Initia 14594). 5 Hexameter, Nachtrag 12. Jh.
   1
122r Prima rubens unda, ranae rabesquam secunda ... — ... primam necat ultima prolem.
(122va-123va) Alcuinus OSB Invocatio ad sanctam trinitatem (PL 101, 55A-56D).
   1
122va Tit.: (Nachtrag 16. Jh.) Victorini Afri viri consularis
Adesto lumen verum ... — ... Tibi laus, tibi gloria, tibi gratiarum actio in saecula sempiterna.
(123va-141ra) Alcuinus OSB De virtutibus et vitiis liber ad Widonem comitem (PL 101, 613-638C. – Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters, Werk 96).
   3
123va Tit.: (Nachtrag 16. Jh.) Alcuinus ad Windonem comitem enchiridion
O beata trinitas. In hoc codice continentur: I De sapientia ... — ... XXXV de virtutibus quattuor.
123va Tit.: Explicit capitulum. Incipit prefatio.
Dilectissimo filio Widoni ... — ... semper ubique adiuvare dignetur dilectissime fili.
124rb Tit.: Explicit prefatio. Incipit textus huius libelli de sapientia
Primo omnium quaerendum est homini quae sit vera sententia ... — ... sed unusquisque secundum meritum boni operis perpetua coronabitur gloria.
(141ra-141v) Leo I. papa In natali apostolorum Petri et Pauli (PL 54, 422C-428A. – CPL 1657).
   1
141ra Tit.:(Nachtrag) Sermo Leonis pape
Hodierna festivitas, praeter illam reverentiam quam toto terrarum orbe promeruit ... — ... et labor similes et finis fecit aequales.
(141v-142ra) Maximus Taurinensis Homilia (PL 57, 391A-396A).
   1
141v Tit.: (Nachtrag am Rand) Sermo Maximi episcopi
Apostoli namque latino sermone ... — ... et ubi gentilium principes.
(142ra-161rb) Ferrandus Carthaginiensis Epistola VII. Ad regem comitem paraeneticus (PL 67, 928B-950A).
   1
142ra Tit.: (Nachtrag) Opusculum de milicia spirituali et seculari. (Nachtrag des 16. Jh. am oberen Freirand) Ferrandi ad Reginum comitem de VII regulis innocentie liber
Socialis vitae laboribus ignorantia pueritiae ... — ... ut dabitur ducibus christianis perpetuus principatus.
(162ra) Leer.
(162rb-190v) Smaragdus OSB Via regia (PL 102, 935A-970C. – Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters, Werk 4408).
   2
162rb Tit.: (Rot) Incipit prologus
Non nos ad hunc conficiendum libellum spiritus commovit praesumptionis ... — ... et ad regiam feliciter pervenias patriam.
162vb Tit.:(Rot) Incipit liber qui vocatur via regia
Deus omnipotens, te, o clarissime rex, quando voluit et ubi noluit ... — ... dominus autem dirigat corda vestra in caritate Dei et patientia Christi. Amen.
(191ra-194va) Augustinus De disciplina christiana, Excerpta (PL 40, 669-678. – CPL 310).
   1
191ra Tit.: (Rot) Incipiunt dicta sancti Augustini de disciplina Christianorum.
Locutus est ad nos sermo Dei et depromptus est ad exhortationem nostram ... — ... ego et pater unum sumus.
(194vb-198rb) Valerianus Cemenelensis Homiliae (PL 52, 691A-705B).
   1
194vb Tit.: Hic liber sancti Valeriani Cimelensis episcopi de bono discipline.
Multi, qui sanae doctrinae adversantur, iustitiam culpant ... — ... elaborabimus, ut ea, quae religiosis actibus competunt, sequenti tempore disseramus.
(198rb-200vb) Isidorus Hispalensis Sententiarum libri: Lib. III, 48-51 (PL 83, 718A-724A. – CPL 1199).
   1
198rb Tit.: (Rot) De prelatis.
Vir iustus aut omni potestate saeculari exuitur ... — ... qui eorum potestati suam ecclesiam credidit.
(200vb) Tabula codicis (15. Jh.).