Beschreibung ausdrucken  Permalink: https://manuscripta.at/?ID=10368 
Wien, Österreichische Nationalbibliothek (ÖNB), Cod. 1051
SERMONES. LORCHER FÄLSCHUNGEN. AUGUSTINUS. HIERONYMUS. CYPRIANUS CARTHAGINENSIS
Olim: Theol. 406    Pergament   157 Bl.   235×165   2. Hälfte 12. Jh.
Handschrift aus 4 Teilen zusammengesetzt: 1  (1-66); 2  (67-90); 3  (91-145); 4  (146-157)
Literatur zur Handschrift (Anzahl: 30)

Neuzeitliche Foliierung mit Tinte.

Teil 11-66      
Lagen: (IV-1+1)8 + V18 + 4.IV50 + (III+2)58 + IV66.
Blatt 8 wurde – obwohl richtig gezählt – irrtümlich nach Bl. 1 eingeheftet.
Schrift:
Schriftraum: 190-200 × 120    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 25-26   
Schriftart: Karolingisch-gotische Übergangsschrift – Neumen
Schreiber 1: Bl. 1r-52r. Schreiber 2: Bl. 52r-66v. Teilweise Überschriften von einer Hand 4. Viertel 14. Jh. ergänzt; von dieser Hand außerdem Paragraphzeichen. Zusatz Bl. 66v von anderer Hand: 7 Zeilen, neumiert.
Ausstattung: Illuminiert   Rubriziert   Rankeninitiale(n)   
Bl. 1v Rankeninitiale, Bl. 23r Rankeninitiale mit zoomorphem Motiv. Rubriziert nur bis Bl. 38v.
Teil 267-90   Pergament   
Lagen: 3.IV90.
Das letzte Blatt wurde zur Hälfte herausgeschnitten.
Schrift:
Schriftraum: ca. 185-190 × 120-125    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 23-24   
Schriftart: Karolingisch-gotische Übergangsschrift
Eine Hand.
Ausstattung: Illuminiert   Rubriziert   
Teil 391-145   Pergament   
Lagen: 6.IV138 + (IV-1)145.
Bl. 110 ist der äußere Rand abgeschnitten. Bl. 122v in margine Federprobe Pater.
Schrift:
Schriftraum: 195 × 100-105    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 27   
Schriftart: Karolingisch-gotische Übergangsschrift
Ausstattung: Illuminiert   Rubriziert   
Teil 4146-157   Pergament   
Lagen: IV153 + II157.
Zwischen den beiden Lagen fehlen einige Blättern oder weitere Lagen. Beide Texte sind unvollständig.
Schrift: 2 verschiedene Schriften/Schreiber
Schrift 1Schriftraum: ca. 195 × 125    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 28   
Schriftart: Karolingisch-gotische Übergangsschrift
Bl. 146r-153v.
Schrift 2Schriftraum: 195-205 × 130-135    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 27-28   
Schriftart: Karolingisch-gotische Übergangsschrift
Bl. 154r-157v.
Ausstattung: Illuminiert   

Einband: Wien     1752     
Weißes Pergament über Pappe, Goldprägung auf dem VD und Rücken.


Bl. 1r Besitzeintrag der kaiserlichen Hofbibliothek (Mitte 17. Jh., vgl. Hermann 1926, 245): Ex augustissima bibliotheca Caesaria Vindobonensi. Die Handschrift wird von Ineichen-Eder 1977, 22 und Krämer 1989, 651 dem Domstift Passau zugeordnet, es ist aber unklar, auf welcher Grundlage.
Nikolaus Czifra, 14.04.2015, letzte Änderung 18.02.2016
"Hermann 1926", "Ineichen-Eder 1977", "Krämer 1989", "Étaix 1985", "PL", "CSEL 99", "BHL", "Klugseder 2014", "Erkens 2011", "Wagendorfer 2015", "Lošek 1997", "MGH", "Nuvolone 1985", "CPL", "BHM", "Weber", "CC", "CSEL", "CC 3F"
alle Initien
Teil 1
(1r-66v) Collectio sermonum 'De quattuor virtutibus caritatis' (Étaix 1985, 44-47, Nr. 1-12, 14-20, 25-27). Bl. 8 wurde falsch eingeheftet; in folgender Beschreibung wird dennoch die richtige Reihenfolge vorausgesetzt. Sermo 12 und 14 sind entgegen Étaix wie in CCl 215 zusammengezogen, Nr. 13 ausgelassen (der Übergang von Nr. 12 auf Nr. 14 eradicet de agro suo, idem de cordibus vestris. [PL 38, 1056] Divina vox est. Inveniam quod dimisi. Plantare radicitus dei est evellere penitus inimici … [PL 39,1859] wurde auf Bl. 20v mit einem Bleistiftkreuz bezeichnet). Die Hauptsammlung stimmt insgesamt mit CCl 215, 1v-37r überein, jedoch weichen jene Nummern, die von Étaix als "Supplément" bezeichnet werden, davon ab. Für eine Aufschlüsselung der Autoren der Einzeltexte vgl. die Beschreibung Franz Lackners von CCl 215 und Étaix.
In der Edition von Ps. Augustinus, De sobrietate et castitate (Étaix Nr. 17, hier Bl. 25r) stellt Lukas J. Dorfbauer (CSEL 99), S. 92ff. auch auf der Textebene eine Nähe zu CCl 215 fest und nimmt für beide Handschriften eine Entstehung im ostösterreichischen Raum an.
   22
1r Inhaltsverzeichnis: In hoc codice continentur libri sancti Augustini.
1v Tit.: In nomine domini incipit liber sancti Augustini de quattuor virtutibus caritatis.
Desiderium caritatis vestrae a nobis exigit debitum sermonis officium, sed tanta sunt, quae terrent et revocant ... — ... caritatis fructum in vobis inveniat operis, non folia laudis.
(Étaix Nr. 1)
7r Tit.: Incipit sermo sancti Augustini de penitentia.
Admoneo fratres in conspectu dei timore vestro timorem meum. Qui autem non timet, timentem me contemnit ... — ... non ab eo confundaris, sed in regno caelesti inducaris. Explicit de penitentia.
(Étaix Nr. 2)
8v Tit.: Incipit eiusdem de ieiunio et oratione.
Adversus daemonum nequitiam, quae dominus arma nobis ostendit debemus utique retinere ... — ... de manu patris. Hoc praestat ieiunium, hoc praestat oratio.
(Étaix Nr. 3)
9v Tit.: Admonitio ad populum.
Hodierna die qui baptizati sunt in Christo et regenerati alloquamur eos et vos in eis ... — ... sed voluit de sepulchro resurgere.
(Étaix Nr. 4)
11r Tit.: De morte.
Mors autem vera, quam non timent homines, separatio est animae a deo ... — ... tantam vetustatem et corruptionem suppliciorum habebit in inferno.
(Étaix Nr. 5)
13r In hoc libello increpatur dolosus et iracundus. Intendite, fratres mei, ad caritatem, quam sic laudat divina scriptura ... — ... vobis vestra peccata dimittat in hoc mortali corpore et in futuro in saecula saeculorum. Amen. (Étaix Nr. 6)
14v Tit.: Sermo sancti Augustini de quadragesime abstinentia.
Omne vitae nostrae tempus stadium quoddam debemus putare virtutum ... — ... ut ad aeternam et veram vitam vos perducat ipse, qui vivit et regnat in saecula saeculorum. Amen.
(Étaix Nr. 7)
15v Tit.: De cogitationibus.
Primum quidem cogitationibus malis repugnandum est, ut eum aliquid carnale aut sordidum ... — ... ad destructionem munitionum malorum consilia destruentes.
(Étaix Nr. 8)
16v Tit.: Incipit sermo sancti Augustini, ubi increpat, qui diu iram in pectore retinet et non vult humiliari.
Omnis homo, qui vult de inimico suo vindicari provocat in se vindictam dei ... — ... deum timentibus honoremur in saecula saeculorum. Amen.
(Étaix Nr. 9)
17r Tit.: De decimis.
Scriptum est, fratres, domini est terra et plenitudo eius ... — ... fideliter redimit quia tute redimere noluisti.
(Étaix Nr. 10)
18v Tit.: Sermo eiusdem de futura vita cogitandum.
Fratres carissimi, quod audivimus dici, ut sursum cor habeamus spe sit ... — ... et vivere possimus cum illo in saecula saeculorum. Amen.
(Étaix Nr. 11)
19r Tit. [14. Jh.]: De oratione dominica.
Fratres, diebus istis quod agimus observatione vitae nostrae ... — ... perfectam teneatis disciplinam per Iesum Christum dominum nostrum.
(Étaix Nr. 12+14)
21r Tit. [14. Jh.]: De divite.
Quem enim diligit deus, corripit. Flagellat autem omnem filium quem recipit ... — ... quia victorem formidinis diabolum cum saeculo superasti.
(Étaix Nr. 15)
23r Tit. [14. Jh.]: De nativitate domini.
Audistis fratres quemadmodum nobis hodie evangelista generationis Christi retulerit sacramentum ... — ... quem deum magus adoravit in terris.
(Étaix Nr. 16)
25r Cum mortalium mutabilis mens vel bonis aliquando vel malis intentionibus delectetur ... — ... exultet agens deo gratias per dominum nostrum Iesum Christum, cui honor et gloria in saecula saeculorum. Amen. (Étaix Nr. 17)
32r Ad te manum meam extendo, quem sentio in timore dei tenere vexillum ... — ... animam humilem exaltabit ipse, cui honor et gloria, potestas, imperium in aeterna et infinita saecula. Amen. (Étaix Nr. 18)
34v In hodiernum convivium, qui sollemni frequentia convenistis et cum Christi discipulis immolatione ... — ... et cum sanctis omnibus in regnis caelestibus triumphemus. (Étaix Nr. 19)
36v Evangelicae series lectionis, qua per ordinem passionis dominicae gloriam didicistis ... — ... carceres sepulchrorum et rediviva corpora dominum agnoverunt. (Étaix Nr. 20)
38r Tit. [14. Jh.]: Incipit vita sancti Augustini episcopi a Possideo episcopo conscripta.
Inspirante rerum omnium factore et gubernatore mei memor propositi, quo per gratiam salvatoris ... — ... dei promissis cum eodem perfruar. Amen. Explicit vita sancti Augustini a sacnto Possidio episcopo conscripta.
(BHL 785-786; Étaix, Nr. 25)
62r Tit.: Incipit sermo domini Iohannis Constantinopolitani episcopi.
Rogat David, ut multum ab iniquitate salvetur ... — ... antequam petas et quae cogitas non ignorat.
(Étaix Nr. 26)
65r Sic enim dicit deus: a me enim exiit spiritus et flatum omnem ego creo ... — ... ut et animas faciat corporibus a se figratis. Explicit. (Étaix Nr. 27)
(66v) Responsorium zur Dedicatio ecclesiae (Cantus index 600280). Mit Neumen. Vgl. Datenbank Musikalische Quellen des Mittelalters in der Österreichischen Nationalbibliothek (Kurzbeschreibung von Robert Klugseder mit Digitalisat der Seite; vgl. auch Klugseder 2014, 336).
   1
66v Benedic domine domum istam et omnes habitantes in illa sitque in ea sanitas, humilitas, sanctitas, castitas ...
Teil 2
(67r-90r) Lorcher Fälschungen. Dieses Korpus auch in Göttweig, Cod. 53a (rot). Die Anweisungen zur Neuordnung sind nach Erkens 2011, 110*f. in der heute wahrscheinlich verlorenen Handschrift Köln, Historisches Archiv der Stadt, W* 129 (vgl. zu dieser Hs. Wagendorfer 2015, 24f.) umgesetzt worden. Erkens 2011, 108*ff. nimmt folgende Filiation an: Göttweig, Cod. 53a (rot) - ÖNB, Cod. 1051 - Köln, Historisches Archiv der Stadt, W* 129.
(67r-67v) Ps. Symmachus papaTheodoro Laureacensis ecclesiae archiepiscopo (Ed.: Erkens 2011, 7-9).
   1
67r Tit.: Epistola Symachi pape.
Symmachus sanctae apostolicae sedis gratia dei episcopus reverendissimo et sanctissimo fratri Theodoro sanctae Laureacensis ecclesiae archiepiscopo. Diebus vitae tuae pallii usum, quem ad sacerdotalis officii decorem ... — ... et benedictionis gratiam vitamque aeternam consequi merearis. Valete.
(67v-69v) Ps. Agapitus II. papaEpistola ad Gerardum episcopum Laureacensis ecclesiae archiepiscopum (Ed.: Erkens 2011, 9-17).
   1
67v Notiz in margine: Ante istam epistula Agapiti pape feribantur ille due epistule sequentes Leonis pape iunioris.
Agapitus episcopus servus servorum dei fratri dilectissimo atque reverendissimo Gerhardo sancte Laureacensis ecclesiae archiepiscopo in Christo salutem. Petitiones tuas praenovandis sive approbandis ecclesiae tuae privilegiis ... — ... et cum blasphematoribus sancti spiritus sempiternis cruciatibus puniendos destinamus.
(70r-71v) Ps. Eugenius II. papaEpistola (Ed.: Erkens 2011, 18-22).
   1
70r Tit.: Epistula Eugenii episcopi.
Eugenius episcopus servus servorum dei Rathfredo sanctae Favianensis ecclesiae et Methodio ecclesiae Speculi Iuliensis … Desiderio salutis animarum vestrarum filii in Christo carissimi ... — ... apud vos ecclesiastici regiminis per omnia commisimus. Bene valete.
(71v-74r) Hatto I. Moguntinus Epistola ad Iohannem IX. papam (Ed.: Erkens 2011, 23-27).
   1
71v Tit.: Hathonis epistula.
Domino sanctae et apostolicae et universalis Romanae ecclesiae papae Hatto indignus praesul Mogontiensis [Moguntinensis] ecclesiae cum universis suffra-ganeis nostrae exiguitati adiunctis debitum orationis obsequium et fidelem servitutem. Noverit igitur sublimitas sanctitatis vestrae, quod nulla fratrum unanimitas ... — ... fama dignum aliquid peregerunt sicut neque illi absque istis.
(74r-75v) Ps. Leo VII. papaEpistola ad Gerhardum archiepiscopum Laureacensem (Ed.: Erkens 2011, 28-31).
   1
74r Tit.: Epistula Leonis pape iunioris.
Leo episcopus servus servorum dei reverendissimo et sanctissimo confratri nostro Gerhardo sanctae Laureacensis ecclesiae archiepiscopo omnibus diebus tantum vitae tuae exhinc a modo. Si pastores ovium solem geluque pro gregis sui custodia ... — ... ad aeternam simul pervenire dulcedinem mereamur. Valete.
(76r-79r) Ps. Leo VII. papaEpistola ad Gallos et Romanos (Ed.: Erkens 2011, 33-45).
   1
76r Tit.: Epistula Leonis iunioris pape.
Leo episcopus servus servorum dei regibus ducibus episcopis abbatibus comitibus pari etiam modo Egilolfo Iuvanensis … Si instituta ecclesiastica ut sunt a beatis apostolis tradita integra vellent servare ... — ... suorum delictorum a nobis vult accipere remissionem.
(79r-82v) Epistola ad Iohannem IX. papam (Ed.: Erkens 2011, 45-55; Lošek 1997, 139-157; MGH Conc. 5, 459-464. - Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters, Epistola ad Iohannem (IX) papam, 2015-01-12).
   1
79r Tit.: Epistula Theotmari episcopi. [in margine:] Ista epistula missa Iohanni pape ultima debet esse.
Summo pontifici et universali papae non unius urbis, sed totius orbis domino Iohanni Romanae sedis magnifico gubernatori … Antecessorum vestrorum decretis et catholicorum patrum institutis plenissime instruimur ... — ... protector verus et ipsos commendes domino, caelo qui praesidet alto.
(82v-85r) Ps. Benedictus VI./VII. papaEpistola ad Gallos et Romanos (Ed.: Erkens 2011, 55-62).
   1
82v Tit.: Benedicti epistola. [in margine:] Post alia sequentem istam scribe.
Dilectissimis nobis in Christo filiis Hrodberto sanctae Mogontinae [Montiae] ecclesiae et Diotrico sanctae Treverensis ecclesiae … Oportet iustis supplicantium petitionibus nos semper faciles et humiles exhibere ... — ... ex praedictis gentibus sua sancta praedicatione parare pleben perfectam.
(85r-88v) Pilgrimus episcopus Pataviensis Epistola ad Benedictum papam VI. (Ed.: Erkens 2011, 62-74. - Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters, Werk 4021).
   1
85r Tit.: Epistula Pilgrimi episcopi. [in margine:] Istam epistula praemitte illi priori, quae sic incipit: dilectissimis nobis in Christo filiis.
Ordinis ac nominis carismate praerogato sanctae Romanae sedis universali Benedicto pontifici Pilgrimus sanctae Laureacensis ecclesiae humilis servitor fidelitatem precum devotumque servitium. Notum fieri dignetur vobis, summe sacerdotum praesul ... — ... liberaliter expendere, pater dilectissime, satago.
(88v) Urkunde (Ed.: Erkens 2011, 32). Graf Rapoto IV. von Cham († 1080) überträgt die Kirche Ernstbrunn dem Bischof Egilbert von Passau (1045-1065).
   1
88v Cunctis christiana fidelitate degentibus notum sit praesentibus atque futuris, quod comes Ratpoto pro remedio animae suae coniugisque Mathilde ... — ... huius rei testes sunt Ratpoto, Purchart, Arnolt, Aribo, Ekkirich, Gerhohc, Hartwic, Arnolt.
(88v-89v) Piligrimus episcopus PataviensisDiploma de decimatione (Ed.: Erkens 2011, 74-76).
   1
88v Notum sit omnibus Christi fidelibus, praesentibus scilicet et futuris, qualiter tempore Pilgrimi episcopi synodo aggregata semel in Laureacensi ecclesia ... — ... Zakko. Gezo. Izo. Item Gelo.
(89v-90r) Urkunde (Ed.: Erkens 2011, 78-79). Graf Gerold (um 1055) überträgt die von ihm errichtete Kirche in Horn (Niederösterreich) an Bischof Egilbert von Passau (1045-1065).
   1
89v Sciat industria omnium Christi fidelium praesentium atque futurorum, qualiter comes Geroldus pro redemptione animae suae coniugisque suae Christine donaret praesuli Egilberto Pataviensis ecclesiae provisori ecclesiam quam construxit in praedio suo Hornarun cum dote et familia ac decimatione ... — ... Adalram. Pero. Gotapolt. Lanzo. Walthalm.
Teil 3
(91r-145v) Sermonesreihe (ausführliche Beschreibung bei Michael Denis I, I, 788-795; diese Sammlung geht wohl auf Salzburg, St. Peter, a VIII 32, 7r-137v [1. Hälfte 9. Jh.; Hinweis bei Nuvolone 1985, 506f.] zurück und findet sich auch in Göttweig, Cod. 93 [rot], 1r-32r [2. Hälfte 12. Jh.]).
Ps. Ambrosius : Sermo pastoralis (Ed.: Nuvolone 1985, 519-545; vgl. PL 17, 567-580 [mit gröberen Abweichungen]. - CPL 171a); weiters Exzerpte aus: (99v) Pelagius (Ps.-Hieronymus): De septem ordinibus ecclesiae (CPL 764; BHM 312; vgl. PL 30,148-162), als Kapitel 2-3 gezählt. (116r) Hieronymus: Commentarii in IV epistulas Paulinas (CPL 591) als Cap. 4-12 gezählt; (133r) Augustinus: De doctrina christiana (CPL 263; vgl. Weber I 345f.), als Cap. 13-19 gezählt; (144v) Iulianus Pomerius: De vita contemplativa, liber III. (PL 59,507-517).
   6
91r Tit.: Incipiunt capitula.
91v Tit.: Sermo venerabilis viri Ambrosii episcopi de dignitate sacerdotis ad Theodorum subdiaconum.
Si periculum damnationis aeternae, quam nequam servus pro retenta pecunia domini sui meruit, volumus evadere ... — ... in hoc opusculo ipse loqui inspirasti, ut eis una mecum tribuas regna caelorum, quae sanctis tuis omnibus promisisti dare. Tibi laus, tibi gratiarum actio, tibi honor virtus et potestas per infinita saecula saeculorum. Amen.
99v Tit.: Hieronimus de sacris ordinibus. II.
Sacerdotalis nominis dignitatem quisquis cognoscere cupis, breviter tibi et [recte ex] scripturae sacrae auctoritate prout possimus demonstremus. Nam praecedentibus meritis ad hoc officium ... — ... ut remissionem consequar peccatorum meorum praestante domino nostro Iesu Christo, qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat in saecula saeculorum. Amen.
116r Tit.: Item sermo sancti Hieronimi ad rectores ecclesiarum de exhortatione misericordie et remissione peccatorum. IIII.
Audistis in lectione apostolica, cum legeretur, fratres carissimi, dicentem Ephesiis beatum apostolum Paulum ... — ... et ad unum regnum disparibus militantes officiis Christo rege omnium vocante perveniunt, cui laus et gloria in saecula saeculorum. Amen.
133r Tit.: Sermo sancti Augustini de vera dilectione in libro De doctrina christiana. XIII.
Cum ergo quattuor sint diligenda, unum quod supra nos est, alterum quod nos sumus, tertium quod iuxta nos est ... — ... verum etiam exercitatione deberet praestante domino nostro Iesu Christo qui vivit et regnat cum patre et spiritu sancto in saecula saeculorum. Amen.
144v Tit.: Iuliani Pomerii dicta differentia dilectionis vel quid sit sua cuique tribuere.
Differentia divini amoris et dilectionis saeculi plura dicenda sunt, fratres mei, sed vestra caritas breviter perstringere cogit ... — ... sed timor ille non quem foris caritas mittit, sed quem caritas nutrit perfecte in illis permanet in saecula saeculorum. Amen. Explicit liber sermonum Ambrosii Iheronimi Augustini feliciter.
Teil 4
(146r-153v) Augustinus Der sermone domini in monte, liber 1, 22,494-41,979 (Ed.: CC 35. - CPL 274). Fragment.
   1
146r Audistis ergo, in quid quia dictum est antiquis non occides qui autem occiderit reus erit iudicio … Quid interest inter reum iudicio et reum concilio et reum gehennae ignis ... — ... hoc ei et vellet provenire, quod sibi, id est ut ad regnum caelorum ...
(154r-157v) Cyprianus Carthaginensis De habitu virginum (Ed.: CSEL 3,1, 187-205; CC 3F. - CPL 40). Der Anfang fehlt, der Text fängt mit cap. 14, CSEL 3,1, 197,17 an.
   1
154r ] tinguere et colorare lanas docuit nec distinctis auro lapillis et margaritis contexta serie ... — ... pervenite feliciter. Tantum nunc mementote nostri cum incipiet in vobis virginitas honorari.