Beschreibung ausdrucken  Permalink: https://manuscripta.at/?ID=10843 
Wien, Österreichische Nationalbibliothek (ÖNB), Cod. 1582
SMARAGDUS. IOHANNES FISCANNENSIS. EXCERPTA PATRUM
Olim: Univ. 358    Pergament   105 Bl.   260×215   Göttweig, Mitte 12. Jh.
Provenienz/Letztbesitzer: Wien, Alte Universitätsbibliothek
Literatur zur Handschrift (Anzahl: 12)

Lagen: 7.IV56 + (IV+1-2)63 + 5.IV103 + I105.
Moderne Bleistiftfoliierung. Bl. 57, 58 und 63 haben kein Gegenblatt. Von Bl. 63v ist nur das obere Viertel beschrieben; durch die Textgrenze ist hier eine Zäsur; beide Abschnitte sind aber vom selben Schreiber geschrieben und so ist die Handschrift wohl als Einheit aufzufassen. Erste und letzte Seite stark gedunkelt und verschmutzt.
Schrift:
Schriftraum: 210-215 × 150-155    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 29   
Schriftart: Karolingisch-gotische Übergangsschrift
Ein Schreiber auf Blindlinien, Pungierung sichtbar; wahrscheinlich diese Hand auch in ÖNB, Cod. 691, 1r-126v (ehemals Göttweig), ÖNB, 748, 34v, Zeile 22-42v und Cod. 766, 56v-74v (ehemals Göttweig) sowie Göttweig, Cod. 36 (rot), 2r-139r und 144r-175v, Cod. 37 (rot), 29v-30v, Cod. 54 (rot), 2r-11v und Cod. 90 (rot), 10r-55r; allerdings bestehen Unterschiede vor allem in der ct-Ligatur; Bl. 105v der letzte Abschnitt bis zum Seitenende gedrängt geschrieben. Korrekturen der Schreiberhand und mehrerer Hände des 12. Jh.; i-Striche häufig nachgetragen. Bl. 1r-63v zeitgleiche Nota-Monogramme in margine und Kapitelzählung des 15. Jh. - Rubriken (außer Bl. 66r, die vom Hauptschreiber eingetragen wurde) wahrscheinlich von derselben Hand wie Göttweig, Cod. 53a, 68v-129r und 130r-143v, Cod. 97 (rot), 2r-105r, Cod. 107 (rot), 45v-118v, 120r-125v, 168r-v sowie Vor- und Nachsatzblatt und ÖNB, Cod. 1001, 69r-74r. - Ergänzungen und Umgestaltung einer Hand Ende 12. Jh.: Bl. 78v-79r, 84r, 86r und 92r; dafür wurde Bl. 86v-90r und ein Abschnitt Bl. 92r durch Unterstreichung getilgt. von dieser Hand auch Beschlagwortung in Rot Bl. 64r-105v.
Ausstattung: Illuminiert   Rankeninitiale(n)   
Initialen mit Punktverdickungen und silhouettierten Ausläufern. Friedrich Simader bringt den Stil der Rankeninitiale Bl. 64r mit Göttweig, Cod. 122, 1r in Verbindung und nimmt daher eine Entstehung in Göttweig an. - Vereinzelt einfacher Dekor ins Binnenfeld der Initialen gezeichnet, teilweise mit figürlichen Darstellungen, die ebenfalls noch im 12. Jahrhundert entstanden, für die es aber keine Vergleichsbeispiele in Göttweig gibt (genauere Beschreibung bei Simader).

Hs. enthält 1 Fragment
VDS, HDSVDS, HDS   Pergament   2. Hälfte 12. Jh.
Schrift:
Schriftraum: 200 × 105-115    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 14   
Schriftart: Karolingisch-gotische Übergangsschrift – Neumen
Ausstattung: Illuminiert   Rubriziert   
Größere rote Initialen mit Aussparungen.

Einband: 15. Jh.     Gotisch     Schmucklos        
Leder über Holz. Beschläge nicht mehr vorhanden. Titelaufschrift in Textura unmittelbar auf dem Leder nur noch schwach erkennbar, vermutlich: Diadema monachorum. Früheres Signaturschild (größer als in Göttweig üblich) ist abgelöst, darunter der Besitzeintrag des Johannes Alexander Brassicanus († 1539). Ehemals Kettenbuch: Auf dem HD sind die Löcher des Beschlags sichtbar.


Aufgrund der Schreiber und Rubrikatorenhand sowie der Initialen kann eine Entstehung in Göttweig vermutet werden. Für das spätere Mittelalter fehlen aber jegliche Hinweise auf Göttweiger Besitz, auch die Einbandgestaltung weicht von der in Göttweig üblichen ab, sodass angenommen werden kann, dass die Handschrift schon im Mittelalter in einer anderen Sammlung aufbewahrt wurde. Auf dem VD Besitzeintrag des Johannes Alexander Brassicanus († 1539; vgl. Bücher aus der mittelalterlichen Universität Wien und ihrem Umfeld), auf dem VDS Exlibris des Wiener Bischofs Johannes Fabri von 1540, der es der Bibliothek des Kollegiums St. Nikolaus vermachte. Dieser Bestand ging in die alte Universitätsbibliothek über, von wo die Handschrift 1756 in die Hofbibliothek kam (Simader). Ebenfalls auf dem VDS die Olim-Signatur 1588.
Nikolaus Czifra, 11.11.2014, letzte Änderung 15.07.2016
"PL", "Rädle 1974", "Rochais 1953", "Leclercq 1974", "Leclercq/Bonnes 1946", "Wilmart, Auteurs spirituels", "Leclercq 1948", "CC", "CPL", "CSEL"
alle Initien
(VDS) Graduale-Fragment. Wie Graz, Ms 807, 131r-v, Primi et Feliciani, Introitus (... narrant populi et laudem ...) bis Graduale (... illi autem sunt ...).
(VDS) Exlibris des Iohannes Fabri.
(VDS) Zwei Inhaltsangaben. Jeweils 2. Hälfte 15. Jh., die zweite gibt die damals offensichtlich schlecht leserliche in Capitalis rustica geschriebene Überschrift auf 1r wieder.
   1
VDS Sequitur residuum tractatus qui intitulatur Diadema monachorum.
(1r-63v) Smaragdus OSB Diadema monachorum (Ed.: PL 102, 593-690. - Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters, Werk 4402; Rädle 1974, 68-77; Rochais 1953, 252f., Anm. 3). Bl. 1r-2r Tabulae.
   2
1r Tit.: In nomine domini hunc modicum libellum Smaragdus de diversis virtutibus collegit et ei nomen Diadema monachorum inposuit, quia sicut diadema gemmis, ita et hic libellus fulget virtutibus. Incipit prologus eiusdem libri.
Hunc modicum nostri operis libellum de multorum dictis orthodoxorum [später ergänzt: opitu]lante Christo collegimus patrum ... — ... de rationis officio capitulum ponimus primum.
2r Tit.: Expliciunt capitula. Incipit textus libri. De oratione.
Hoc est remedium eius, qui vitiorum temptamentis exaestuat, ut quotiens quolibet vitio tangitur, tocies ad orationem se subdat ... — ... sic invisibiliter de corporis castitate vel animi puritate spiritale gaudium habere mereamur sine fine. Amen. Explicit.
(64r-85v) Iohannes Fiscannensis OSB Libellus de scripturis et verbis patrum (PL 147, 457-460 [dort werden nur Prolog und Beginn vollständig wiedergegeben, alles weitere nur mit Angabe der Incipits]. - Leclercq 1974, 510; Leclercq/Bonnes 1946, 39f.). Der dritte Teil hier als vierter gezählt, diese falsche Zählung wurde allerdings erst später hineinkorrigiert (Bl. 74v: Explicit pars tercia theoretice speculationis, incipit pars IIII).
   2
64r Tit.: Incipit prologus.
Dudum quidem domna imperatrix tibi petere placuit, ut ex scripturis colligerem luculentos brevesque sermones, in quibus iuxta legem ordinis ... ... — ... patri coaeternus, qui cum eo vivit et regnat in unitate spiritus sancti deus per omnia saecula saeculorum. Amen. [Rubrik:] Ego Iohannes ultimus servorum Christi et qui mecum sunt fratres beatitudinem tuam salutamus in Christo, pia mater pauperum et nobile decus viduarum, vale. Conservet te semper in voluntate sua omnipotens trinitas.
66r Tit.: Incipit libellus de scipturis et verbis patrum collectus ad eorum presertim utilitatem, qui contemplative vite sunt amatores.
Deus misereatur nostri. Summa trinitas, virtus una et indiscreta maiestas [radiert und überschrieben: confiteor tibi deus noster, deus omnipotens] ego ultimus servorum tuorum et exiguum membrum ecclesiae tuae, confiteor et honorifico ... — ... quem in terris positus virtute dilexi, tota caritate amplexus sum, toto amore inhaesi. Ipsum laudo benedico atque adoro, qui vivit et regnat in saecula saeculorum. Amen. [danach radierter Eintrag]
(85v-94v) Iohannes Fiscannensis OSB Confessio theologica (Ed.: Leclercq/Bonnes 1946, 109-183 mit den unten genannten Abweichungen; PL 147, 459-461 nur mit den Incipits und Explicits der einzelnen Bücher). (90r) Secunda pars (Leclercq/Bonnes 1946, 121 Z 20 - 137 Z 508 fehlen); (92r) Tertia pars (mit größeren Abweichungen, Umstellungen und erheblich gekürzt; folgende länger zusammenhängende Stellen mit Entsprechung in der Edition konnten ausgemacht werden: die Rubrik und der Beginn [Leclercq/Bonnes 1946, 142,651-143,19], Bl. 92v, Z 13-19 [144,69-145,78], Bl. 92v, Z 28 - 94r Z 1 [149,203-151,278] und Bl. 94r Z 2-14 [160,579-161,597]; die erste Abweichung wird unten im Inc. angegeben).
   2
85v Tit.: Lege et istam aliam defloraciunculam, que dissimili modo de divina contemplatione edita est. Nam multa reperiuntur in ista, que in illa superiore non sunt, quia divis est mensa, avidum non debui fraudare convivam. Unus enim idemque cybus diversis paratus modis edentibus gratior est, quamvis nichil sit siblimius quam loqui de deo, qui est incomprehensibilis et ineffabilis, de quo loqui nemo digne potest, plurima tamen in his defloracionculis collecta sunt, que sufficienter esurientem animam reficere possunt.
Adesto mihi, verum lumen, deus pater omnipotens, adesto mihi verum lumen de lumine verbum, filius dei, deus omnipoten ... — ... et ille tecum in communione spiritus sancti aeternaliter vivis et regnas deus per omnia saecula seaculorum. Amen. Explicit pars secunda.
92r Tit.: Incipit tertia, in qua mens devota nimio amore flagrans Christo inhians Christo suspirans Christum quem solum amat nisi gemere et flere, ni fugere tacere et quiescere dicens, quis dabit mihi mennas sicut columbae.
Spes mea Christe deus, hominum tu dulcis amator, lux via, vita salus, pax et decus ... in te requiescam, qui es via veritas et vita. Deus meus, una spes mea et praegrandis misericordia ... — ... tibi honor et virtus et fortitudo deo nostro in saecula saeculorum. Amen.
(PL 147, 460-461)
(94v-105v) Iohannes Fiscannensis OSB Orationes et versus (PL 147, 461, nur mit Angabe der Incipits und Explicits). Die ersten vier Texte wie in der PL, danach folgen Bl. 102v die unten wiedergegebenen Excerpta patrum, darauf die in der PL angegebene Oratio VIII.
   6
94v Tit.: Isti versiculi ad excitandam cordis compunctionem di scripturis collecti sunt.
Heu homo, heu homo, heu homo miser, cur vivis equum, cui non est intellectus? Ad dei quippe conditus imaginem ... — ... cum rege suo ibunt sancti. Gloria tibi Christe, laus, honor, semper benedictum nomen tuum sine fine.
(Ed.: Wilmart, Auteurs spirituels, 131-134)
95v Tit.: Oratio de vitiis et virtutibus.
Christe, virtus, salutis nostrae deus, lux de luce, illumina me quaeso lumine gratiae tuae ... — ... ad vitam aeternam te miserante et donante, qui cum patres et spiritus sancto vivis et regnas deus per omnia saecula saeculorum. Amen.
101v Tit.: Apollogetici sermonis brevis et vera responsio.
Multa igitur sunt contemplationum genera, quibus anima tibi, Christe, devota delectatur et proficit ... — ... omnia bona nostra opera tu operatus es nobis.
(Ed.: Leclercq/Bonnes 1946, 182-183 als Recapitulatio der Confessio theologica)
102r Tit.: Humilis confessio peccatoris et indigni laudatoris.
Ignosce domine, ignosce pie et noli me tamquam temerarium reprobare, quod audeo servus ... — ... beati, qui habitant in domo tuo, domine in saecula saeculorum, laudabunt te.
(PL 40, 927)
102v Tit.: Quid sit iubilum.
Iubilum dicitur, quando ineffabile gaudium mente concipitur, quod nec abscondi possit ... — ... quando ad exprimendum sufficit lingua dicentis.
105v Tit.: Confessio humilis peccatoris in tempore angustiae et infirmitatis.
Miserere domine, miserere pie, miserere mihi miserrimo peccatori indigna agenti ... — ... in corpore et in anima, scis omnia, potes omnia.
(PL 40, 936)
(eingeschoben 102v-105v) Excerpta patrum (Bl. 102v-103v Ed.: Leclercq 1948, 99-100). Der Abschnitt ist lediglich durch Auszeichnungsstriche gegliedert und wird als Einheit aufgefasst.
(102v-103r) Gregorius Magnus OSB Homiliarum in Ezechielem lib. 2, homilia 5, Exzerpt: Z 287-305 (Ed.: CC 142. - CPL 1710).
   1
102v Tit.: De omnipotentia maiestatis.
Omnipotens deus in semet ipso habet sine mutatione sui mutabilia disponere, sine diversitate sui ... — ... sic praesidet, ut portet, sic portat, ut praesidet.
(103r) Augustinus Epistola 187, Exzerpt: 92 Z 6 - 93 Z 2 (Ed.: CSEL 57).
   1
103r Est ergo deus per cuncta diffusus. Ipse quippe ait per prophetam: Caelum et terram ego impleo ... — ... ita spiritus sanctus, ita trinitas unus deus.
(103r-v) Gregorius Magnus OSB Moralia in Iob, Excerpta ex lib. 5, par. 28-34 (Ed. vgl. CC 143; Leclercq 1948, 99f. mit genauerer Aufschlüsselung. - CPL 1708).
   1
103v Tit. [in margine von der Hand Ende 12. Jh.]: Quod perfectio contemplativae vitae in hac vita non datur.
Idcirco contemplativae vitae perfectio non hic datur, sed sanctis in caelesti gloria ... — ... unde sancti viri mente omnium saecularium causarum streptius fugiunt, ut subtilius interna cognoscere valeant.
(103v-105v) Gregorius Magnus OSB Homiliarum in Ezechielem lib. 1, homilia 8, Exzerpt: Z 253-395 (Ed.: CC 142. - CPL 1710).
   1
103v Tit. in margine, von der Hand Ende 12. Jh.]: De voce carnis.
Sed sciendum est, quia nostris sensibus aliquando vox carnis loquitur, aliquando vox [Korrekturhand: de] firmamento ... — ... impenetrabilia eius iudicia perpendentes submissis alis humiliter stamus.
(HDS) Graduale-Fragment. Vgl. Graz, Ms 807, 140r-v, Cyriaci et socii, Graduale (... [do]minum non deficient ...) bis Vig. Laurentii, Introitus (... Dispersit dedit pauperibus ius[titia] ...); abweichend davon: Alleluia-Vers: Sancti tui (verweis auf Marcelli et Petri; nach dem Offertorium und der Communio ist je ein Gesang eingefügt: 1) nur als Inc.: Intret in conspectu; 2) Multae tribulationes iustorum et de omnibus ...