![]() |
Permalink: https://manuscripta.at/?ID=36814 |
Lagen: III6 + IV14 + (V-5)19 + 3.IV43 + (III+2)51 + (III+1)58 + 14.IV170 + I172 + 2.IV188 + I190 + 6.IV238 + (V-1)247 | |
Durchgehende Foliierung des 19. Jh.s aus der Zeit vor der letzten Restaurierung. Nach Blatt 58v fehlt der Text von Ps 30,10-34,26, es fehlen mehrere Blätter. Nach Blatt 171v fehlt der Text von Ps 105,26-107,14, Teile des fehlenden Textes sind auf Blatt 189 und 190 überliefert (s.u.). Die Verluste stammen aus der Zeit vor der Foliierung. Die Zusammenstellung der Textteile folgt - beispielsweise abweichend zu St. Gallen, Stiftsbibliothek, Cod. Sang. 27 - der jüngeren St. Galler Tradition, in der die Litanei und die Orationes den Psalmen vorangestellt sind. Dies kann jedoch auf eine Umstellung der Lagen nach einer Restaurierung zurückgehen, bei der die Litaneien und die Orationes möglicherweise vor den Psalmenteil gebunden wurden. | |
Schrift: | |
Schriftraum: 280 × 200 Spaltenzahl: 3 | |
Schriftart: Karolingische Minuskel Zwei Hände: Hand 1 (9. Jh.): 1va-19rb, 20ra-247vc; Hand 2 (Anf. 13. Jh.): Nachtrag 19va-19vc. Durchgehend dreispaltig, in den Litaneien sind die Spalten gleich breit gehalten, im Psalmenteil umfaßt die Mittelspalte 80 mm zu 29 Zeilen, die flankierenden Spalten 50 mm zu 46 Zeilen. Psalmtexte in großer, meist schwarzer, Kommentare in kleinerer karolingischer Minuskel. Die Anfangsbuchstaben der Verse sind in Mennigrot ausgeführt mit Schattierungen in Gold und Silber, ebenso die in den Kommentarleisten ausgerückten Majuskeln. Psalmentituli in Rustica, Psalmenerklärungen in karolingischer Minuskel, siehe Von Euw 2008 (358 Nr. 61). Gebrauchspuren: Die Handschrift zeigt Nutzungspuren wie etwa Flecken (Wachs), Griffelkreuze und auch Tintenkreuze als Markierungszeichen. Vereinzelt wurden Zählungen angebracht. Bl. 238v u. 239: Es wurde je ein Pergamentstreifen entlang der äußeren Spalte entfernt und neu angesetzt (kein Textverlust). | |
Ausstattung: Illuminiert Rubriziert Flechtbandinitiale(n) Goldverwendung | |
Die Blätter 1v-4r enthalten zwei umfangreiche Litaneien, die doppelseitig in als Dreierbögen angelegte Arkaden geschrieben wurden (Zu den Litaneien: Krüger 2007 mit Edition). 20v-233r: Psalterium glossatum einschließlich Ps 151. Auszeichnung von Ps 1, 51 und 101 durch Doppelzierseiten, die Dekadenpsalmen (11, 21, 31 usw.) und Ps 77 (Mitte des Psalters) sowie Ps 118 durch größere Initialen. Zur detailierten Beschreibung des Buchschmucks siehe Von Euw 2008 (Nr. 61). Häufig Griffelzeichnungen mit einfachen Motiven, u.a.: 44r ... 192r, 194r, 219r, 225r, 233r, 235r, 236r. Bleistiftzeichnung eines Vogels bzw. eines Engels (12. Jh.): 233v, 244r. |
Einband: Renaissance Streicheisenlinien Rolle |
Einband restauriert |
Dunkelbrauner Einband des 16. Jh. Streicheisenlinien, Rollenstempel, zwei Schließen (erneuert), Schnitt rot eingefärbt. Der Einband wurde in jüngerer Zeit restauriert, der Buchrücken dabei vollständig erneuert. |
Der Psalter wurde wohl im Umfeld des St. Gallener Abtes Grimald (†872) geschrieben, Ende des 16. Jahrhunderts war er im Besitz des Juristen Karl König (Besitzeintrag auf Blatt 1r: Carolus Künig siehe R. Cermann in Breith 2021b, 105-107 und 113-118.). In den Zwanziger Jahren des 18. Jahrhunderts wurde er wohl durch Abt Gottfried Bessel für die Göttweiger Bibliothek angekauft: In Band I des 1732 gedruckten Chronicon Gottwicense ist auf den Seiten 42-46 eine Beschreibung des Psalters angeführt. Hier heißt es "... conspectum nitidissimi Psalmorum libri in Bibliotheca nostra Gottwicensi nunc extantis [...] A principio Codicis binae extant Litaniae columnatim ... ;" (S. 42f.). Zur Zeit der Drucklegung des Chronicons gehörte der Psalter wohl schon - möglicherweise erst seit kurzer Zeit - zur Göttweiger Bibliothek. Im Katalog von 1738 ist der Psalter auf Blatt 90v unter der olim-Signatur F3 ohne weitere Hinweise auf eine Provenienz angeführt. Im Katalog von 1756 ist der Psalter unter der Olim-Sigantur F3 auf den Seiten 56r und 56v beschrieben (Breith 2021b). |
(1r) | Nota. (Nachtrag 16. Jh.). 1 ![]() |
1r | V. D. S. S. P. Carolus Künig. In te Domine speravi non confundar in aeternum (Ps 30,2). - Mihi autem adhaerere Deo bonum est (Ps 72,28). |
(1va-4vc) | Litaniae (Zu den Litaneien: Krüger 2007 mit Edition). Unter anderem mit Erwähnung des in St. Gallen verehrten Gallus (2va) sowie der in Salzburg verehrten Erentrudis (2vb). Bei dem auf Blatt 2rc angeführten Audomar [Otmar] handelt es sich wohl um den irisch-fränkischen Heiligen Audomar von Thérouanne. Die Fürbitte für dominum illum imperatorem et exercitum francorum (4rb) ist möglicherweise auf Ludwig den Deutschen zu beziehen, der zwar nie Kaiser war, aber in St. Galler Urkunden ehrenhalber manchmal so bezeichnet wird (Krüger 2007, S. 196). 2 ![]() |
1va | Tit.: IN CHRISTI NOMINE INCIPIT LAETANIA Kyrie eleison ... — ... Kyrie eleison (Ed.: Krüger 2007, 689-696, Litanei 29a) |
3va | Tit.: ITEM LAETANIA ALIO MODO Christe audi nos ... — ... Kyrie eleison. Explicit Laetania. (Ed.: Krüger 2007, 697-700, Litanei 29b) |
(4rc-14va) | Orationes. Zur Verbreitung bestimmter, zum Teil auch im Göttweiger Codex vorhandener Gebete siehe Waldhoff 2003, S. 76 Anm. 150, S. 94-98, S. 167 Anm. 119, S. 174 Anm. 146, S. 213f. Anm. 302, S. 240f. Anm. 377, S. 270 Anm. 4, S. 275 Anm. 16, S. 278 Anm. 27, S. 282, S. 288 Anm. 14. 30 ![]() |
4rc | Tit.: Incipit oratio quidam sapientis Per horum omnium sanctorum tuorum martyrum et confessorum et beatarum virginum merita ... trinitas clementissima exaudi me |
4vb | Tit.: Oratio cottidiana Deus in adiutorium meum intende, domine ad adiuvandum me festina (Waldhoff 2003, S. 95) |
4vc | Tit.: Item alia oratio Christe parce et miserere mei non secundum merita mea |
5ra | Tit.: Confessio peccatorum Miserator et misericors deus, qui et barbaros vis salvare (Waldhoff 2003, S. 165-167, Anm. 119; S. 174 Anm. 146) |
5rc | Tit.: Item confessio peccatorum Deus inaestimabilis misericordiae, Deus immensae pietatis |
6rc | Tit.: Oratio sancti Ambrosii ante missam Ante conspectum divinae maiestatis tuae reus assisto, qui invocare |
6va | Tit.: Item oratio ante altare Deus propitius esto mihi peccatori quia tu es immortalis |
6vb | Tit.: Oratio ad eucharistiam accipiendam Domine Iesu Christe fili Dei vivi qui ex voluntate patris ... libera me |
6vb | Tit.: Item oratio eiusdem Ignosce domine quod dum rogare compellor |
6vc | Tit.: Confessio inter missarum sollemnia recitanda Suscipe confessionem meam unica spes salutis meae |
7ra | Tit.: Item oratio Domine Iesu Christe fili Dei vivi per quem facta sunt omnia |
7rb | Tit.: Oratio ad patrem Domine deus pater omnipotens qui consubstantialem et coaeternum tibi ... genuisti ... te adoro (Waldhoff 2003, S. 240f. Anm. 377; Waldhoff bezieht sich auf die "Gebete zu den göttlichen Personen, der Trinität, Maria und anderen Heiligen", hier Sp. 7rb-vc) |
7rb | Tit.: Oratio ad personam filii Domine Iesu Christe filii Dei vivi qui es verus et omnipotens Deus splendor et imago patris ... te adoro |
7rc | Tit.: Oratio ad personam spiritus sancti Domine sancte spiritus Deus omnipotens qui coaequalis et coaeternus et consubstantialis patri ... te adoro |
7va | Tit.: Oratio ad sanctam et individuam trinitatem Domine Deus omnipotens aeterne ineffabilis sine fine ... te solum adoro |
7va | Tit.: Oratio ad sanctum Petrum Sanctissime Petre pastor et nutritor meus qui potestatem habes ligandi ... solve quaeso omnes nexus |
7vb | Tit.: Oratio ad sanctum Paulum Beatissime Paule vas electionis quem dominus Christus de caelis vocare dignatus est, obsecro te |
7vb | Tit.: Oratio ad sanctum Benedictum Obsecro te beatissime Benedicte dilecte Dei intercede pro servo tuo illo abbate et omni sancta hac tua congregatione [7vb] |
7vc | Tit.: Oratio confitentis peccata Succurre mihi domine deus meus antequam moriar... confitebor tibi... |
8rb | Tit.: Oratio confitentis Domine deus meus omnipotens. Ego humiliter te adoro ... |
9ra | Oratio de remissione peccatorum ... — ... Veniam peto domine pro cogitationibus meis et verbis et factis. Exaudi me miserator... |
9va | Tit.: Oratio de remissione Domine Iesu Christe qui in hunc mundum propter peccatores de sinu patris advenisti ... Exaudi me, domine... |
10rb | Tit.: Item oratio Mane cum surrexero intende in me, domine ... |
10vb | Tit.: Oratio sancta Pater et filius et spiritus sanctus illa sancta trinitas ... Adiuva me, domine ... |
10vc | Tit.: Qui psalmi in variis necessitatibus dicendi sint Si vis pro peccatis tuis paenitentiam agere ... (Waldhoff 2003, S. 270. Anm. 4; S. 275 Anm. 16) |
11ra | Si vis orare permitte mentem tuam in virtute psalmorum (Waldhoff 2003, S. 213f. Anm. 302; S. 275 Anm. 16; S. 282; laut Waldhoff in anderen Handschriften mit Parallelüberlieferung unter der Überschrift Orationes speciales faciendas und anderem Incipit angeführt (Si vis mentem tuam spirituali gaudio et laetitia illuminare), in Göttweig ohne Überschrift in die Gebetsreihe integriert) |
11va | Tit.: Oratio sancta quicumque hanc orationem in die cantaverit [Rasur] nec malus homo nec diabolus numquam in nulla causa nocere poterit nec ad animam nec ad corpus et si de hac vita migraverit infernus numquam ipsam animam accipit Domine exaudi orationem meam quia iam cognosco tempus meum prope est... |
12rc | Tit.: Item oratio cuiusdam sapientis Domine deus omnipotens, qui es trinus et unus, qui es semper in omnibus... Commenda animam meam... |
13rc | Tit.: Oratio sancti Gregorii pape Dominator domine deus, qui es trinitas una... Commendo animam meam... |
14rb | Tit.: Confessio peccatorum Miserator et misericors patiens et multum misericors magne et terribilis deus, tibi confiteor delicta mea ... |
(14va-18vc) | Psalterium. Praefationes. 4 ![]() |
14va | Tit.: Origo prophetiae David Regis Psalmorum Numero centum L David filius Iesse cum esset in regno suo quattuor elegit qui psalmos facerent ... — ... quia David dictus est Christus. (RB 414) |
15rb | Tit.: Quid sit psalterium vel psalmi quare dicantur Psalterium est ut Hieronimus ait in modum deltae litterae formati ligni sonorosa concavitas ... — ... docto policae modulationes musicas exprimentes. (RB 424) |
15va | Tit.: De libro sancti Isidori Liber Psalmorum quamquam uno concludatur volumine ... — ... quia spiritus eos praeordinavit ut voluit (RB 5193; PL 83, 163-164) |
15vc | Psalterium inquirendum est in cuius lingua dicitur. Psalterium grecum est ... — ... hoc est psalterium de capite inciperetur. (RB 426) |
(17ra) | Epistola ad Hieronymum ut 'Graecorum psallentiam' sibi mittat (Ep. supp. 46) (BHM 346; RB 384). 1 ![]() | :
17ra | Tit.: Epistola Damasi papae ad Hieronimum presbyterum Damasus episcopus fratri et conpresbytero Hieronymo in Christo salutem. Dum multa corpora librorum in meo arbitrio adlata fuissent ... — ... per Bonifacium presbyterum Hierosolymam. |
(17rc) | Ad Damasum (Ep. supp. 47) (BHM 347; RB 398). 1 ![]() | :
17rc | Tit.: Item Hieronimi ad Damasum Beatissimo papae Damaso sedis apostolicae urbis Romae Hieronimus supplex. Legi litteras apostolatus vestri, ut secundum simplicitatem Septuagesimae interpretum canentes ... — ... quod graece dicitur prologus, latine praefatio. |
(17va) | Sermo de Psalterio (BHM 424; RB 407). 1 ![]() | :
17va | Tit.: Item alia epistola unde supra Nunc autem exposuimus originem omnium psalmorum ... — ... qui sic habet omnis spiritus laudet dominum. |
(18rb) | Versus Damasi et Hieronymi (BHM 801; RB 419). 1 ![]() | :
14v | Tit.: Item unde supra Damasi et Hieromimi Psallere qui docuit dulci modulamine sanctis ... — ... ipse triumphos. |
(18va) | Ep. 157 (PL 29, 121-124. - BHM 157; RB 430). 1 ![]() | :
18va | Tit.: Praefatio Hieronimi Psalterium Romae dudum positus emendaram et iuxta Septuaginta interpretes licet cursim, magna illud ex parte correxeram ... — ... de turbulento magis rivulo quam de purissimo fonte potare. |
(18vc) | Prologus De virtute psalmorum (RB 369). 1 ![]() | :
18vc | Tit.: Sanctus Augustinus dixit Canticum psalmorum animas decorat invitat angelos in adiutorium ... — ... in caelo mirificabit. |
(19va) | Oratio (RB 2227,6, dort Edmundus Rich [+ 1240] zugeschrieben). Nachtrag (Ende 12./Anfang 13. Jh., laut Von Euw 2008, 358 einer Schreiberhand aus dem Umkreis des Klosters St. Blasien zuzuschreiben). 1 ![]() |
19va | O intemerata et in aeternum benedicta, singularis atque incomparabilis virgo Dei genitrix Maria, virgo perpetua, gratissimum Dei templum, sancti Spiritus sacrarium, ianua regni caelorum, per quam post Deum vivit totus orbis terrarum. Inclina aures tuae pietatis ... pia auxiliatrix. (19va, Z 17) Iohannes beatissime, Christi familiaris amice, qui ab eodem virgo es electus atque inter ceteros magis dilectus ... — ... virtutibus sacris exornet quaeris. |
(20ra-c) | leer. |
(20va-c) | Initialzierseite. 1 ![]() |
20va-c | In Christi nomine incipit psalterium de translatione Septuagesima interpretum emundatum sancto Hieronimo presbytero in novo |
(21ra-233vb) | Psalterium (Psalmi 1-151). Die Psalmen 1-150 sind in größerer Schrift in Spalte b angeführt und werden in zwei flankierenden, fortlaufenden Spalten glossiert. Die Glossierung ist ident mit St. Gallen. Cod. 27. Psalm 151 (232v) ist ohne Glosse. Nach Blatt 58v fehlt der Text von Ps 30,10-34,26, es fehlen mehrere Blätter. Nach Blatt 171v fehlt der Text von Ps 105,26-107,14, Teile des fehlenden Textes sind auf Blatt 189 und 190 überliefert (s.u.). Dieses Doppelblatt muss nach der Neubindung falsch eingebunden worden sein. Die Verluste stammen aus der Zeit vor der Foliierung. (21r) Ps 1; (21v) 2; (22v) 3, (23v) 4; (24r) 5; (25r) 6; (26r) 7; (27v) 8; (28r) Ps 9; (31v) Ps 10; (32r) Ps 11; (33r) Ps 12; (33v) 13; (35r) Ps 14; (35v) Ps 15; (36v) 16; (38r) 17; (42r) 18; (43v) 19; (44r) 20; (45v) 21; (48v) 22; (49r) 23; (50r) 24; (52r) 25; (53r) 26; (54v) 27; (55v) 28; (56v) 29; (58r) 30; (59r) 35; (60r) 36; (63v) 37; (65v) 38; (67r) 39; (69r) 40; (70v) 41; (72v) 42; (73r) 43; (75v) 44; (77r) 45; (78r) 46; (79r) 47; (80r) 48; (82r) 49; (83v) 50; (85v) 51; (87r) 52; (88r) 53; (88v) 54; (90v) 55; (92r) 56; (93r) 57; (94r) 58; (96r) 59; (97r) 60; (97v) 61; (99r) 62; (100r) 63; (101r) 64; (102v) 65; (104r) 66; (104v) 67; (107v) 68; (111r) 69; (111v) 70; (114r) 71; (116r) 72; (118r) 73; (120r) 74; (121r) 75; (122r) 76; (123v) 77; (129r) 78; (130v) 79; (132r) 89; (133v) 81; (134v) 82; (136r) 83; (137r) 84; (138v) 85; (139v) 86; (140r) 87; (142r) 88; (145v) 89; (147r) 90; (148v) 91; (150r) 92; (151r) 93; (152v) 94; (153v) 95; (155r) 96; (156r) 97; (156v) 98; (157v) 99; (158v) 100; (159v) 101; (162v) 102; (164r) 103; (166v) 104; (169v) 105; (171r) 108; (174v) 109; (175r) 110; (176r) 111; (177r) 112; (177v) 113; (179v) 114; (180r) 115; (181r) 116 und 117; (183r) 118; (201v) 119; (202r) 120; (203r) 121; (203v) 122; (204r) 123; (205r) 124; (205v) 125; (206r) 126; (207r) 127; (207v) 128; (208v) 129; (209r) 130; (209v) 131; (211v) 132; (212r) 133 und 134; (214r) 135; (215r) 136; (216r) 137; (217) 138; (219r) 139; (220v) 140; (221v) 141; (222v) 142; (224r) 143; (225v) 144; (227v) 145; (228r) 146; (229r) 147; (229v) 148; (231r) 149; (231v) 150; (232v) 151. 3 ![]() |
21ra | (Mittelspalte) Beatus vir, qui non abiit in consilio impiorum (Ps 1,1) ... — ... Ego autem evaginato ab eo ipsius gladio amputavi caput ei et abstuli opprobrium a filiis Israhel (Ps 151). |
21ra | Glosa (Spalte a): Iste psalmus ideo non habet titulum quia capiti nostro domino salvatori de quo absolute dicturus est nihil debuit praeponi. Sanctam enim eius incarnationis vitam impiorumque ultiones insinuat... |
21ra | Glosa (Spalte c): Beatus dicitur quasi bene aptus id est christus cui omni desiderata succedunt ... |
(233r-247v) | Cantica. 10 ![]() |
233r | Tit.: Incipiunt Cantica Canticorum Isaiae prophetae Confitebor tibi, domine ... (Cant. Isaiae, Is 12, 1-6, RB 21g) |
234r | Tit.: Scripturae canticum Ezechiae regis Ego dixi in dimidio dierum meorum ... (Cant. Ezechiae, Is 38, 10-20, RB 21g) |
235v | Tit.: Canticum Annae Exultavit cor meum (Cant. Annae, I Reg. 2, 1-10, RB 21g) |
236v | Tit.: Canticum Moysi prophetae Cantemus domino gloriosae (Cant. Moysis I, Ex 15, 1-19, RB 21g) |
238r | Tit.: Canticum Ambacuc [!] prophetae Domine audivi auditionem tuam (Cant. Habacuc, Hab 3, 2-19, RB 21g) |
240r | Tit.: Canticum Moysi ad filios Israhel Audite caeli quae loquor ... (Cant. Moysis II, Deut 32, 1-43, RB 21 g) |
244v | Tit.: Benedictio trium puerorum Benedicite omnia opera domini (Canticum trium puerorum, Dan 3, 57-88, 56; RB 21g) |
245v | Tit.: Hymnus sancti Ambrosii Te Deum laudamus ... |
246v | Tit.: Canticum Zachariae prophetae Benedictus dominus deus Israhel ... (Canticum Zachariae, Luc 1, 68-79; RB 21h) |
247r | Tit.: Canticum sanctae Mariae Magnificat anima mea ... — ... recordatus misericordiae suae [bricht ab] (Cant. Mariae Virg., Lc 1, 46-55, RB 21h) |