Beschreibung ausdrucken  Permalink: https://manuscripta.at/?ID=36828 
Göttweig, Benediktinerstift, Cod. 78 (rot) / 105 (schwarz)
ZUSAMMENGESETZTE HANDSCHRIFT: PS. HAIMO HALBERSTADENSIS. INNOCENTIUS III. PAPA. PS. AUGUSTINUS. ANSELMUS CANTUARIENSIS. IACOBUS DE CESSOLIS. ANTONIUS DE AZARO PARMENSIS. SERMONES-MATERIALIEN
Olim: S 19    Papier   210 Bl.   290×210    2. Hälfte 14. Jh.
Handschrift aus 4 Teilen zusammengesetzt: 1  (1-48) 2. Hälfte 14. Jh.; 2  (49-108) 2. Hälfte 14. Jh.; 3  (109-156) Clabingz, Markgrafentum Südmähren, 1374-02-02 (exaktes Datum); 4  (157-210) 2. Hälfte 14. Jh.
 Wasserzeichen:  Metadaten zu Teil 1, Teil 2, Teil 3, Teil 4  |  Vorschau Bilder zu Teil 1, Teil 2, Teil 3, Teil 4  |  Einzelbilder: fol. 8, 9, 19, 20, 49, 56, 58, 61, 69, 85, 95, 106, 111, 120, 136, 137, 167, 168, 187, 195, 199, 202, 208.
Literatur zur Handschrift (Anzahl: 5)

Die Handschrift ist über alle Teile hinweg gleich ausgestattet: Die Seiten sind zweispaltig eingerichtet, Überschriften rot unterstrichen, Satzanfänge rubriziert. Die Abschnittseinteilung wird durch zweizeilige rote Lombarden markiert. Es finden sich vereinzelt Marginalien von späterer Hand. Die einzelnen Teile wurden im 19. Jh. separat foliiert [48+61+47+54 Bl.].

Teil 11-48   Papier   2. Hälfte 14. Jh.
Lagen: 4.VI48
Das erste Blatt der Lage (Bl. I) ist unbeschrieben und nicht foliiert, der Text beginnt auf dem zweiten Blatt, das mit 1 foliiert wurde.
Schrift:
Schriftraum: 220 × 150    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 47   
Schriftart: Gotische Kursive
Zeitnahe Kustoden und Seitenüberschriften (Kapitelzählung); Unterstreichungen und Hervorhebungen in roter Tinte; vereinzelt Anmerkungen und Neuzählung von Textteilen und Notazeichen am Seitenrand.
Teil 249-108   Papier   2. Hälfte 14. Jh.
Lagen: 5.VI108
Schrift:
Schriftraum: 215 × 157    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 47-64   
Schriftart: Gotische Kursive
Ab Blatt 97ra Verdichtung des Schriftspiegels aufgrund vermehrter Zeilen pro Spalte. Im Textverlauf ist Platz für breite Überschriften bzw. Illustrationen ausgespart. Zur Einrichtung von 'De ludo scaccorum' (89va-108vb) siehe Plessow 2007, 317.
Teil 3109-156   Papier   Clabingz, Markgrafentum Südmähren, 1374-02-02 (exaktes Datum)
Lagen: 4.VI156
Schrift:
Schriftraum: 230 × 180    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 48   
Schriftart: Gotische Kursive
Zeitnahe Kustoden, mit I beginnend. Blatt 155vb: Lokalisierung in Clabingz, Südmähren, dat. 5.2.1374.
Teil 4157-210   Papier   2. Hälfte 14. Jh.
Lagen: 3.VI192 + V202 + IV210
Schrift:
Schriftraum: 230 × 180    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 60-61   
Schriftart: Gotische Kursive
Zeitnahe Kustoden, mit I beginnend.

Hs. enthält 1 Fragment
VDS / HDS   Pergament   Ende 14. Jh.
Auf dem vorderen und hinteren Spiegel wurden bei der Restaurierung abgelöste Pergamentstreifen aufgeklebt, diese sind aufgrund mechanischer Einflüsse kaum lesbar: Notariatsinstrument (Ende 14. Jh.).

Einband: Schmucklos        
Schmuckloser, rotgefärbter Lederband, zwei Schließen (erneuert), Buchrücken und nachgebundenes Fragment zeigen Spuren einer Kettenöse (entfernt). Der Band wurde 2014 restauriert.
Beschreibung: Astrid Breith, Juli 2017 - Wasserzeichen: Maria Sieglecker, 2017
"Plessow 2007", "PL", "RB", "Egger 1996", "CPPM", "Weber", "Vetter 1892", "Schneyer"
alle Initien
Teil 1
(1r-v) Leer.
(1ra) Pelagius Epistola ad Claudiam de virginitate (Hieronymi Ep. supp. 13), Excerpta (PL 30, 167B-167C).
   1
1ra Hieronymus ad Paulam: Qui dixit Adae ut de fructu arboris non ederet, ipse tibi praecepit ... — ... et qui aufert quae tua sunt ne repetas.
(1ra) Tractatus de vitiis.
   1
1ra Item Hieronymus: Regina vitiorum est superbia de quo testatur scriptura origo omnius mali ... — ... praesentis saeculi terror disparatio futuri.
(1ra-46ra) Ps. Haimo HalberstadensisExpositio in Apocalypsin (PL 117, 937-1220. – RB 3122).
   1
1ra Legimus in ecclesiastica historia beatum Iohannem a Domitiano impiissimo Caesare in Pathmos insula relegatum ... — ... et Paulus more huius locutionis epistolas suas ecclesiis ordinavit, ut a gratia inchoaret, et in gratia terminum poneret. Explicit glosa Apocalipsis.
(46rb-48vb) Leer.
Teil 2
(49ra-63rb) Innocentius III. papa (Lotharius Segni) De missarum mysteriis (PL 217, 773B-915; Teiled. [Prolog und Libelli conlusio]: Egger 1996, 217-224. – Geschichtsquellen des Mittelalters). Egger ohne diese Handschrift.
   1
49ra Tria sunt, in quibus praecipue lex divina consistit: mandata promissa et sacramenta... (50vb) Sacerdos celebraturus missarum sollemnia quosdam psalmos sunt orationes ... — ... quam benedictionem illam sacerdos facit in nomine eremitarum in nomine patris et filii et spiritus sancti. Amen. Explicit super canonem et cetera.
(63va-78rb) Ps. AugustinusSoliloquium animae ad Deum liber I (PL 40, 863-898. – CPPM II 3071 - Weber Bd. 1, 163).
   1
63rb / 63va Tit.: Incipit liber soliloquium beati Augustini
Agnoscam te Domine cognitor meus ... — ... Sed iubilare facis omnia ossa mea et reiuvenescere facis ut aquilae canos meos. Explicit soliloquium Augustini.
(78rb-84vb) Ps. AugustinusDe diligendo Deo liber I (PL 40, 847-864).
   1
78rb Tit.: Incipit Monblogion (!) beati Anshelmi episcopi karthuriesis (!)
Vigili cura mente sollicita summo conatu decet nos inquirere ... — ... propterea quicumque erunt ibi, et si differentibus meritis ab invicem distabunt.
(84vb-89va) Anselmus Cantuariensis Proslogion (PL 158, 223A-242C; Ed.: F. S. Schmitt OSB, S. Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera Omnia I. Seckau 1938, 97-122; F. S. Schmitt [Frommanns Studientexte 2]. Stuttgart 1984; G. Schrimpf, Anselm von Canterbury, Proslogion 2-4. Frankfurt 1994. – CPPM II 193 und 3072h).
   1
84vb Eya nunc homines (!: homuncio) fuge paululum occupationes tuas absconde modicum a tumultuosis cogitationibus tuis ... — ... in gaudium domini mei ... est trinus et unus deus benedictus in saecula saeculorum. Amen. Explicit liber beati Anshelmi Carthuriensis [!] episcopi Monblogion per manus nescio.
(89va-108vb) Iacobus de Cessolis OP De ludo scaccorum (Drucke: GW 6523-6526; Vetter 1892. – Kaeppeli 2066). Plessow 2007, die vorliegende Hs. hier mit der Sigle Göttweig, StiftsB1, Angaben teilweise nicht zutreffend.
   1
89va Ego frater Iacobus de Cessolis multorum fratrum cordis (! : ordinis) ... — ... cum Gyge quidam nomine armis et divitiis esset in opulentissime Lydiae… (bricht ab in Teil IV, Kap. 7, Ed. Vetter (1887) Sp. 800, Vv 18899ff.)
Teil 3
(109ra-110rb) Iohannes Contractus Sermo (Schneyer 3, 435, Nr. 27).
   1
109ra Sedit populus manducare et bibere ... (Ex 32,6; I Cor 10,7). Verbum istud scriptum est primo Corinthiorum decimo et est sumptum ... Exodo. Et heu hodie impletur in ecclesia Dei quia hodie homines comedunt et bibunt ... — ... ut possemus ad vera gaudia pervenire. Amen.
(110rb-155vb) Antonius Azaro de Parma Sermones quadragesimales (Schneyer 1, 307-311). Hier teilweise mit leichten Abweichungen in folgender Reihenfolge: (110rb) Nr. 229 (mit Abweichungen); (111va-113rb) Nr. 231-233; (113va-119vb) Nr. 239-245; (120rb-123rb) Nr. 249-253; (124vb) Nr. 255 (mit abweichendem Explicit); (125rb-132ra) Nr. 260-266; (132rb-138ra) Nr. 273-279; (138va-143ra) Nr. 285-290; (144rb-146vb) Nr. 295-297; (147ra) Nr. 300; (154vb) Nr. 315.
   4
148rb Egressus Iesus cum discipulis suos trans torrentem Cedron (Io 18,1). Passio domini a quattuor evangelistis descripta est et ideo quattuor diebus legitur ut quod omnes quattuor scripserunt ab omnibus audiatur eo quod aliqua unus dixit quod unus obmisit ... — ... quarto potestas diaboli diminuitur. Hoc exemplum cadit de iudaeo iacente in templo. Sequitur.
152vb Vespere autem sabbati quae lucescit (Mt 28,1). Heri sero id est post vesperas fuit sepultus dominus et iacuit in sepulchro tota nocte ... — ... ad montem coelestis patriae ubi clara et manifesta est visio Christi.
154ra Nolite me vocare Noemi ... (Rt 1,21). Dicta historia huius verbi potest incipere virginis amaritudinem sic. Postquam filius meus inclinato capite tradidit spiritum ... — ... in quo Christus apparuit. Rogemus dominum cunctipotentem.
155vb Expl.   ... (Schlussschrift, Lokalisierung, Datierung) Explicit Quadragesimale. Finitum sub anno domini MoCCCoLXXIIIIo in vigilia sancte Dorothee hora quasi nona in Czlabingzs. [5.2.1374; Clabingz, Markgrafentum Südmähren].
(155vb) Deutsche Verse (Zitiert bei Plessow 2007, 317f.). Die erste Strophe des hier aufgezeichneten Liedes wird in der Limburger Chronik des Tilemann Elhen von Wolfhagen als Lied eines aussätzigen, dichtenden Barfüsser-Mönches angeführt, der hiermit seinen Ausschluss aus der Volksgemeinschaft beklagt [typancz = diet-bann, tipan]. Ed.: Arthur Wyss, Die 'Limburger Chronik' 1875, MGH, Abteilung Chroniken 4,1, 71. – Lit.: Peter Johanek: Elhen, Tilemann, von Wolfhagen, in: 2VL 2 (1980), Sp. 474-478, sowie: Frieder Schanze: Der Mönch vom Main, in: 2VL 6 (1987), Sp. 656.
   1
155vb Dez typancz pyn ich auz geczalt // man wey[z] mich arman vur // dy tir Untrew ich spir nu czu // allen czeyten etc. Var sargen muzz // ich werden alt Dez typancz etc. Waz // hilfcz ob ichz daz pesten chyr ob ich // meyns gelukz damit verlier schud // ich hyn vuer meyn payn dy muest ich // reyten. Dez typancz pyn ich auszz etc. //
Der Refrain wurde vorab schon einmal anzitiert, er bildet auf Blatt 127va den Abschluß der Spalte, zugleich das Ende der Predigt: Dez typancz pyn auz geczalt [durch roten Querstrich rubriziert].
155vb: unter dem Vers eine Notiz: Sacrilegus proprie dicitur sacrorum locorum violator et dicitur quasi sacra legit vel furator hic vero dicitur ille qui legis praevaricatione deum inhonorat.
(156ra-vb) Sermo de superstitiosis incantationibus. Nahzeitiger Nachtrag.
   1
156ra Tit.: Incipit sermo de supersticiosis incantacionibus
Gaudent daemones hanc sibi potestatem dari ut ad incantationem hominum serpentes moveant ... — ... cuius regnum et imperium in sine fine permaneat in saecula saeculorum. Amen.
(156vb) Notae. Notizen zum vorhergehenden Sermo. Nahzeitiger Nachtrag.
   1
157vb Data est daemoni potestas exercendi magicas artes multiplici ratione ... Primo ad fallendum fallaces
Teil 4
(157ra-206vb) Materialsammlung zu Sermones, alphabetisch geordnet A-P. Schlagworte (Auszug): (156ra) De avaritia; (156rb) De amore carnali; De adulatoribus; ... (206ra) ... De oblationibus; De obsessis; De oratione malorum; (206rb) De proximorum dilectione; De perfectione hominis; De permissione dei; De potentia dei; De peccato fugiendo.
   1
157ra Tit.: De avaricia
Servas pecunias quae te servata non servat. Augustinus de eleemosina. Ibidem: Erras et falloris quisque te in saeculo divitem credis neque non essent homines amatores pecuniae ... — ... De peccato fugiendo: Peccare est deum exonerare et homo hoc facere non deberet etiam si necesse esset quidquid quod Deus non est perire [bricht ab].
(206v-209v) Leer.
(210ra-va) Petrus Comestor CRSA Historia scholastica, Auszug. Cap. 32-35 (PL 198, 1238-1240). – Nahzeitiger Nachtrag.
   1
210ra Videns Balac filius Sephor qui tunc rex erat in Moab quid fecerant Amorrhaeo ... — ... quae tunc cessavit. – Hec hystoria scholastica XXXXVo capitulo super Numeri.