Beschreibung ausdrucken  Permalink: https://manuscripta.at/?ID=36942 
Göttweig, Benediktinerstift, Cod. 240 (rot) / 244 (schwarz)
ZUSAMMENGESETZTE HANDSCHRIFT MIT THEOLOGISCHEN TEXTEN
Olim: A 16    Papier   317 Bl.   290×208   1. Drittel 15. Jh.
Handschrift aus 5 Teilen zusammengesetzt: 1  (1-60) um 1402/1405; 2  (61-69) um 1435/1440; 3  (70-176) um 1427/1429; 4  (177-276) um 1400/1405; 5  (277-317) 2. Jahrzehnt 15. Jh.
 Volldigitalisat



 Wasserzeichen:  Metadaten zu Teil 1, Teil 2, Teil 3, Teil 4, Teil 5  |  Vorschau Bilder zu Teil 1, Teil 2, Teil 3, Teil 4, Teil 5  |  Einzelbilder: fol. 1, 10, 17, 18, 31, 32, 35, 41, 56, 57, 62, 63, 70, 71, 85, 86, 100, 110, 111, 117, 175, 176, 177, 196, 205, 206, 277, 278, 303, 40.
Literatur zur Handschrift (Anzahl: 19)

Lagenzählung: 1us - 5us für die Lagen 1-5 (Teil 1), 3us - ultimus (= 8) für die Lagen 18-23 (Teil 4) und a - d für die Lagen 24-27 (Teil 5). -- Reklamant am Ende von Lage 24.

Teil 11-60   Papier   um 1402/1405
Lagen: 5.VI60
Ältere Bleistiftfoliierung in Zehnerschritten, moderne Bleistiftfoliierung. Zeitnahe Kustoden.
Schrift:
Schriftraum: 220 × 140    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 45-49   
Schriftart: Bastarda
Eine Hand.
Ausstattung: Rubriziert   
Rubrizierungen, Überschriften und Lombarden in Rot.
Teil 261-69   Papier   um 1435/1440
Lagen: (VI-3)69. Gegenblätter fehlen zu: 62-64.
Das Papier ist unbeschrieben.
Teil 370-176   Papier   um 1427/1429
Lagen: 2.VI93 + (VI+1)106 + 5.VI166 + (VI-2)176. Einzelblatt: 99, Gegenbätter fehlen zu: 169 und 171.
Unter Verwendung einer größeren Menge Restpapiers vom Beginn des 15. Jh. Auf Blatt 164vb ein niederdeutscher, auf Blatt 171vb ein hochdeutscher Schreiberspruch.
Schrift: 2 verschiedene Schriften/Schreiber
Schrift 1(70ra-99rb) Schriftraum: 215 × 150    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 56-63   
Schriftart: Jüngere Kursive
Mischung aus Stilelementen der jüngeren Kursive mit Elementen der Bastarda.
Schrift 2(100ra-172rb) Schriftraum: 210 × 140    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 33-35   
Schriftart: Bastarda
Eine Hand mit Duktusschwankungen. Ab Blatt 109 ist die Schrift größer ausgeführt. Blatt 172r ist einspaltig ausgeführt.
Teil 4177-276   Papier   um 1400/1405
Lagen: 6.VI248 + 2.VII262.
Zeitnahe Kustoden: 3us - ultimus (= 8) für die Lagen 18-23.
Schrift:
Schriftraum: 212 × 160    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 35-37   
Schriftart: Textualis
Blatt 177ra-179vb zweispaltig geschrieben, Blatt 180r-276r sind der für Heilsspiegel typischen Seiteneinrichtung gestaltet: die obere Blatthälfte (Höhe: 110mm) ist ausgespart für die Illuminierung, darunter folgen je 25 Verse (Höhe Schriftraum: 140 mm) Textauslegung.
Ausstattung: Figürlicher Buchschmuck   Federzeichnung(en)   
Blatt 180r-189v, 190v-192r, 201r-v: farbig ausgemalte halbseitige Federzeichnungen; 202r-220r: Federzeichnungen ohne farbige Fassung ausgeführt; 192v-200v, 253r-276r: Raum für Illuminierung ausgespart (nicht ausgeführt), 220v-252v: Illuminierung in einzelnen Strichen angedeutet, 190r ohne Bild und Schrift. 276v: leer bis auf Explicit.
Teil 5277-317   Papier   2. Jahrzehnt 15. Jh.
Lagen: 2.VI300 + V310 + (III+1)317. Einzelblatt: 311.
Kustoden a-d.
Schrift:
Schriftraum: 220 × 160    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 35   
Schriftart: Bastarda
Ausstattung:
Das jeweils erste und letzte Blatt einer Lage ist rubriziert: 177r/v, 288v, 301v-303r, 310v-313vb, 317v.

Hs. enthält 1 Fragment
HDSHDS      
Maße: 280×215.
Schrift:
Schriftraum: 245 × 175    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 15   
Schriftart: Bastarda – Notation
Ausstattung: Rubriziert   

Einband:
Roter Ledereinband über Holz, Streicheisenlinien, je 5 Metallbeschläge pro Deckel (auf dem HD 3 entfernt). 2 Schließen (Verschlußhaken entfernt). Vorderdeckel: Pergamenttitelschild (entfernt), darunter Lederschild mit olim-Signatur B. Buchrücken: 2 Papiertitelschilder, darunter eines mit olim-Signatur A 15.


Edgar Breitenbach stellt in seiner Untersuchung des Bildprogramms des 'Speculum humanae salvationis' die These auf, einige Bilder der vorliegenden Handschrift seien nach Göttweig, Cod. 147 (rot) / 147 (schwarz) kopiert (Breitenbach 1930, 8).
Astrid Breith / November 2020; Wasserzeichen und Lagenformel: Maria Stieglecker
"Breitenbach 1930", "PL", "CC", "CPL", "Diaz y Diaz", "PLS", "BGOC", "CPPM", "CSEL", "Distelbrink", "BHM", "Schneyer", "GW", "PAL", "Hain", "RB", "Hohmann", "Bloomfield", "Madre", "Lutz–Perdrizet 1907", "Robbe 2010", "Köpke 1878", "VL"
alle Initien
(VDS) Tabula codicum. Papierstreifen mit Inhaltsangabe auf das Deckelholz geklebt.
Teil 1
(1ra-20vb) Iulianus Toletanus Prognosticorum futuri saeculi libri tres (PL 96, 453–524; CC 115, 11–126. – CPL 1258; Diaz y Diaz 270–272).
   1
1ra Tit.: (Rot) Incipit liber prognosticorum futuri seculi utere feliciter. Spansando (?) papae iugiter per secula longa sanctissimo ac pre ceteris familiarissimo homini domino Ydalio Barcinonensis sedis episcopo Iulianus indignus cathedre sedis Toletane episcopus
De die illa clara redemptoris omni spectione conspicuo ... (2ra) Quomodo mors primum subintraverit mundo. Peccato primi hominis actum esse ut mors in mundum intraret ... — ... apud Graecos persona intelligitur non natura. -- (Schlussschrift, Datierung rot) Explicit liber prognosticorum nomine dictus bonus et utilis ad multa ut probat eum legenti et consideranti. Anno 1403.

(20vb-23rb) Gennadius Massiliensis Liber sive diffinitio dogmatium ecclesiae (PL 42, 1213-1222; Ed.: C. H. Turner. The Journal of Theological Studies 7 [1906] 78–99 und 8 [1907] 103–114. -- CPL 958; PLS 2, 1558).
   1
20vb Tit.: Incipit liber sancti Augustini de diffinicione dogmatum ecclesiasticorum capitulum primum
Credimus unum Deum patrem et filium et spiritum sanctum, patrem eo quod habeat filium, filium eo quod habeat patrem ... — ... nobilitate et mutabilitate praevaricatricis naturae.
(23va-24rb) Ps. Bernardus ClaraevallensisEpistola de cura rei familiaris ad Raimundum militem (PL 182, 647-651; BGOC 6270; Ed.: Cossar 1975, 97–102).
   1
23va Tit.: (Rot) Incipit epistola Bernhardi ad Raymundum militem de cura et modo rei familiaris
Gratioso et felici militi Raimundo domino castri Ambrosii Bernardus in somnum (!) deductus salutem. Doceri petisti a nobis de cura et modo rei familiaris utilius gubernando ... — ... ad quod eam perducat sua damnabilis senectus. Amen. Explicit totum.
(24rb-30ra) Anselmus Cantuarensis OSB Proslogion (PL 158, 225–242; Ed.: F. S. Schmitt, S. Anselmi Cantuariensis archiepiscopi opera omnia I. Seckau 1938, 97–122; F. S. Schmitt [Frommanns Studientexte 2]. Stuttgart 1984; G. Schrimpf, Anselm von Canterbury, Proslogion 2–4. Frankfurt 1994. – CPPM II 193 und 3072h).
   1
24rb Tit.: (Rot) Incipit liber meditacionum beati Augustini episcopi Ypponensis
Eia tunc homuntio fuge Paululum occupationes et abscondere modicum a tumultuosis cogitationibus tuis ... — ... frigus sulphur et ignis ardens etc. -- (Schlussschrift) Et hec est finis huius libri qui nuncupatur liber meditacionum beati Augustini ypponensis episcopi. (Rot, Datierung) Explicit liber meditacionum beati Augustini episcopi anno 1405.
(30rb-33rb) Eucherius Lugdunensis De essentia divinitatis (PL 42, 1199–1206; CSEL 31, 3–620. – CPL 488 u. 633; Distelbrink 220 [Ps. Bonaventura]; BHM 314). = Hieronymi Ep. supp. 14; Augustini Ep. supp. 14.
   1
30rb Tit.: (Rot) Incipit liber beati Augustini de essencia divinitatis Dei et de invisibilitate atque inconmutabilitate Dei etc.
Omnipotens Deus pater et filius et spiritus sanctus unus atque trinus ... — ... sicut enim imago ad naturam pertinet animae. Ita similitudo refertur ad corpus iustitiae.
(33rb-35va) Augustinus De quattuor virtutibus caritatis = Sermo app. 106.
   1
33rb Tit.: (Rot) Incipit liber beati Augustini de quatuor virtutibus caritatis
Desiderium caritatis vestrae a nobis exigit debitum sermonis officium ... — ... ut eadem ipsa caritas fructum inveniat corpus non folia laudis.
(35va-39rb) Ps. Cyprianus CarthaginensisDe duodecim abusivis saeculi (PL 4, 869–882; PL 40, 1079–1088 [Ps. Augustinus]; CSEL 3/3, 152–173; Ed.: S. Hellmann [Texte und Untersuchungen 34/1]. Leipzig 1909. – CPL 1106).
   1
35va Tit.: (Rot) Incipit liber beati Augustini de duodecim gradibus abusionis
Primus gradus abusionis est si sine bonis operibus sapiens et praedicator fuerit ... — ... non itaque simus sine Christo in hoc tempore ne sine nobis Christus incipiat esse in futuro etc.
(39rb-59vb) Ps. AugustinusAd fratres in eremo commorantes (PL 40, 1235-1280).
   1
39rb Tit.: (Rot) Hic incipiuntur ammonicones beati Augustini ad fratres heremitarum
Fratres mei et laeticia cordis mei, corona mea et gaudium quod estis, pax vobis et caritas cum fide semper inter vos adimpleatur ... — ... adiuvet nos Christus deus noster, ad perseverandum in omnibus bonis, qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat in saecula saeculorum. Amen.
(59vb-60vb) Augustinus Sermo XLIV. De pietate, caritate et suffagus defunctorum (PL 40, 1319-1321).
   1
59vb Tit.: (Rot) Sermo de caritate beati Augustini
Fratres carissimi, non recordor me legisse mala morte perisse, qui libenter in hac vita opera caritatis vel pietatis exercere voluerit ... — ... tanta iocunditas lucis aeternae haec inconmutabilitas veritatis et sapientiae ut etiam et si non liceret||| [bricht am Ende der Versoseite ab]
Teil 2
(61r-69v) leer.
Teil 3
(70ra-94va) Iohannes de Ripa OFM Sermones arboris ad clerum (Schneyer 8, 820-824, anonym).
   1
70ra Tit.: [ohne Titel]
Quoniam praedicatorem divini verbi decet intrepide et secure loqui ideo oportet quod loquatur prudenter et utiliter ... — ... et quaeritis mendacium etc. -- (94v Schlussschrift) Expliciunt sermones arboris ad clerum quos compilavit Ioannes de Marchia etc.
(94va-97va) Ps. AristotelesDe pomo sive de morte Aristotelis (GW 2450 u. ö. Ed.: M. Plezia, Aristotelis qui ferebatur liber de pomo. 1960, 37–64. – PAL, 51 f. Nr. 75).
   1
94va Tit.: Prologus in librum Aristotilis de morte sive de pomo peripatetici philosophorum principis gloriosissimi incipit
Cum homo creaturarum digna similitudo sit omnium ... (95ra) Cum clausa esset via veritatis sapientibus ... — ... sicut tu es. -- (Schlussschrift) Explicit liber de morte sive de pomo.
(97va-98va) Sermo de cena domini.
   1
97va Tit.: [ohne Titel]
Erat enim convivium quasi convivium regis (I Sm 25,1). Quia omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est procedens a patre ... — ... haec est autem vita aeterna quam nobis concedat Iesus Christus qui est benedictus per infinita saecula saeculorum. Amen.
(98va-99rb) Collatio de cena domini.
   1
98va Tit.: (Rot) In cena domini collacio brevis et utilis per studentem Parisius collecta
Mecum sunt hodie comesuri (Gn 43,16). Pro impetranda gratia mente severa ... — ... quo pane satiet nos Iesus Christus filius Dei benedictus. Amen etc.
(99v) Leer.
(100ra-105va) Henricus de Langenstein (de Hassia) Expositio in Pater noster (Drucke: Hain 8389–8394. – RB 3203; Hohmann Nr. 200; Bloomfield 8180 [ohne Nennung dieser Handschrift]).
   1
100ra Reverendo in Christo patri ac domino Eckardo episcopo in Wormatiensi de Hassia ... divina sapientia rebus onmibus decorem ordinis ... — ... subveniente ipso admoneamus.
(105va-108vb) Henricus de Langenstein (de Hassia) Expositio in Ave Maria (Drucke: Hain 8389–8393. -- RB 3206; Hohmann Nr. 158).
   1
105va Ave Maria procul dubio illam sanctae matris ecclesiae generalem consuetudinem ... (106ra) Ave Maria gratia plena dominus tecum benedicta tu in mulieribus ... — ... atque taliter moralibus divinae miserationis. -- (Rot) Explicit tractatus de Pater noster et Ave Maria factus per reverendum magistrum H. de Hassia etc.
(109ra-164vb) Nicolaus de Dinkelsbühl De oratione dominica (Tractatus octo III) (Madre S. 175-177, mit Nennung dieser Handschrift).
   1
109ra Tit.: (Rot) Istos sermones predicavit egregius doctor Magister Nicolaus Dinkelspichl in Melico sub anno etc. 26 super pater noster [gehalten in Melk, 1426]
Si quid petieritis patrem in nomine meo, dabit vobis (Io 16,23). Sanctus Chrysostomus super illo verbo Matthaei septimo: Petite dabitur vobis ut quod ex hominibus consumari non patet ... — ... (164v) ut sic ascendendo de virtute inchoatam virtutem perfectam tandem mereatur videre deum deorum in Sion id est in caelesti patria quo nos perducat Iesus Christus in saecula benedictus in saecula saeculorum. Amen. -- (Schreiberspruch, rot) Dath sath ein gans up eer etc. Passio domini nostri Ihesu Christi secundum Martinum.
(165ra-171vb) Nicolaus de Dinkelsbühl Sermones de BMV: De annuntiatione de BMV, Sermo IIa (Madre 220, Nr. 2a, mit Nennung dieser Handschrift).
   1
165ra Tit.: [ohne Titel]
Ingressus angelus ad eam ait Ave Maria gratia plena ... benedicta tu in mulieribus (Lc 2,28). In ista salutatione angelus captat benevolentiam virginis ... — ... facere benedictum fructum ventris sui (!) Iesum Christum dominum nostrum, qui cum deo patre et spiritu sancto vivit et regnat in saecula benedictus. Amen.
(171vb) Verse, deutsch.
   1
171vb Iustitia ist gelegen tott // veritas leyd grosse nott // falsitas ist hoch geporen // fides hat den streyt verloren.
(172r) Concordantia prophetarum cum symbolo apostolico (RB 8528).
   1
172r Petrus: Credo in Deum patrem omnipotentem ... — ... Matthias: Et vitam aeternam. Abdias: Et erit domino regnum.
(172v-176v) Leer.
Teil 4
(177ra-276vb) Speculum humanae salvationis, Cap. 1-45 (Ed.: Lutz–Perdrizet 1907, 2-99, S. X: Erwähnung von vier Göttweiger Textzeugen ohne Signaturen; Breitenbach 1930, S. 8, ordnet die Göttweiger Codices 147 (rot) wie auch vorliegene Handschrift stilistisch in den Kreis um die Handschrift Augsburg UB (früher: Maihingen, Fürstlich Oettingen-Wallersteinsche Bibliothek), Cod. I.2.fol. 23 (s.a. Robbe 2010, 68f. Anm. 198) ein; (Bloomfield Nr. 4579). Blatt 190r: leer, Schriftraum vorgezeichnet, kein Textverlust; die Verschiebungen der Kapitel aus Cod. 147 wurden in vorliegender Handschrift nicht vorgenommen.
   1
177ra Incipit prooemium cuiusdam novae compilationis cuius nomen et titulus est Speculum humanae salvationis ... (180r) Incipit speculum humanae salvationis / In quo patet casus hominis et modus reparationis ... — ... (276r) Qui cum patre et spiritu sancto est in perpetuum benedictus. Amen. -- (276v, Schlussschrift) Explicit speculum humane salvacionis cum novo testamento per manus Iohannis Hekchel de Anger scilicet in parochia Mauwttarn.
Teil 5
(277ra-317vb) Iohannes Hildesheimensis OCarm Historia trium regum (Drucke: GW M 14009; Hain 9395-9399; Ed.: Köpke 1878. -- Lit.: VL IV 642-646 [S.C. Harris]).
   1
277ra Tit.: (Rot) Incipit Legenda trium magorum
Cum venerandissimorum trium magorum immo verius trium regum ... — ... Unde deum et suas primitias et eorum nobiles ministros in tali et tanta reverentia colas cum debita gratiarum actione ut in die iudicii sis secura in reddenda ratione. Amen. (Rot, Collecta) Deus qui beatos tres reges orientales ... feliciter terminare. Per dominum. -- (Schlussschrift) Expliciunt gesta trium regum per Theodoricum scriptum. Pulkel. (Rot) Explicit legenda trium magorum.
HDS
(HDS) Liturgisches Fragment mit Notation, u.a. Benedictio cerei in vigilia paschae ('Exsultet iam angelica turba').