Beschreibung ausdrucken  Permalink: https://manuscripta.at/?ID=36965 
Göttweig, Benediktinerstift, Cod. 263 (rot) / 274 (schwarz)
ZUSAMMENGESETZTE HANDSCHRIFT: HONORIUS AUGUSTODUNENSIS. HUGO DE SANCTO VICTORE. HRABANUS MAURUS. PHYSIOLOGUS, DICTA-VERSION. RUPERTUS TUITIENSIS. PS. AUGUSTINUS. ANSELMUS CANTUARIENSIS. SERMONES U.A. (lateinisch/deutsch)
Olim: A 19    Papier   III, 262, I* Bl.   307×210   1. Jahrzehnt 15. Jh. (1405)   
Handschrift aus 4 Teilen zusammengesetzt: 1  (I-72) 1405; 2  (73-86) um 1405/1407; 3  (87-170) um 1405/1407; 4  (171-262) um 1405/1407
 Wasserzeichen:  Metadaten zu Teil 1, Teil 2, Teil 3, Teil 4  |  Vorschau Bilder zu Teil 1, Teil 2, Teil 3, Teil 4  |  Einzelbilder: fol. III, 9, 10, 74, 75, 77, 83, 86, 89, 90, 118, 120, 142, 165, 166, 168, 178, 194, 195, 217, 259, 260.
Literatur zur Handschrift (Anzahl: 10)

Zeitgenössische Tintenfoliierung von 1 bis 263 (moderner Foliierung entsprechend: 1-261), Zahl 107 ist doppelt vergeben. Die Blätter 228 und 229 fehlen; Bl. 262 war wohl früher Vorsatzblatt (vgl. Titelschild mit Verweis auf Inhaltsverzeichnis in principio libri). – Moderne Bleistiftfoliierung.

Teil 1I-72   Papier   1405
Lagen: (VI-9)III+6. VI72
Pergamentfälze teilweise unbeschriftet, teilweise mit Fragmenten einer deutschsprachigen Urkunde des 14. oder 15. Jh. mit Göttweig-Bezug. Reklamanten außer auf der letzten Lage überall vorhanden, Kustoden von 1 bis 6.
Schrift: 3 verschiedene Schriften/Schreiber
Schrift 1(Ira-Iva) Schriftraum: 230 × 152    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 46-52   
Schriftart: Bastarda
Schrift 2(Ivb) Schriftraum: 230 × 152    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 51   
Schriftart: Bastarda cursiva
Zeitnaher Nachtrag.
Schrift 3(1r-72v) Schriftraum: 225 × 150    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 35-36   
Schriftart: Bastarda cursiva – Marginalien – Glossen
Datierung 1405 auf 72vb.
Ausstattung: Rubriziert   
Lombarden in Rot, teilweise mit Punktverdickungen.
Teil 273-86   Papier   um 1405/1407
Lagen: VII86
Unbeschrifteter Pergamentfalz. – Datierung nach Wasserzeichenbefund.
Schrift:
(73r-84r, 86va) Schriftraum: 227 × 148    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 31-32   
Schriftart: Bastarda cursiva – Marginalien – Glossen
Dieselbe Haupthand wie in Teil 1. Dazu mindestens vier weitere Hände vor allem gegen Ende dieses Teils.
Ausstattung: Illuminiert   Rubriziert   Figürlicher Buchschmuck   Miniatur(en)   Federzeichnung(en)   
Insgesamt 19 bunte Federzeichnungen von (Fabel-)Tieren im Physiologus. Lombarden in Rot, teilweise mit Punktverdickungen. Zahlreiche Unterstreichungen in Rot.
Teil 387-170   Papier   um 1405/1407
Lagen: 7. VI170
Pergamentfälze, teilweise mit Fragmenten einer deutschsprachigen Urkunde des 14. (?) Jahrhunderts mit Göttweig-Bezug. Reklamanten, meist beschnitten. – Datierung nach Wasserzeichenbefund.
Schrift:
(87r-170v) Schriftraum: 223-225 × 150    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 30-45   
Schriftart: Bastarda cursiva – Marginalien
Dieselbe Haupthand wie schon in Teil 1 und 2. Mindestens zwei weitere Hände (eine davon eine Bastarda kursiva wie auch schon in Teil 2).
Ausstattung: Rubriziert   
Lombarden in Rot, teilweise mit Punktverdickungen. Zahlreiche Unterstreichungen in Rot. Stellenweise Maniculae in Rot oder Schwarz.
Teil 4171-262   Papier   um 1405/1407
Lagen: 4. VI218+(VI-2)228+2. VI252+(VI-2)262
Pergamentfälze unbeschriftet. Stellenweise Reklamanten, Kustoden von 1 bis 4 auf den ersten vier Lagen dieses Teils. – Datierung nach Wasserzeichenbefund.
Schrift: 2 verschiedene Schriften/Schreiber
Schrift 1(171r-259r) Schriftraum: 220 × 150    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 30-43   
Schriftart: Bastarda cursiva – Marginalien
Haupthand wie in den vorhergehenden Teilen. Nachträge von mindestens zwei weiteren Händen, die auch schon in Teil 2 und 3 vorkommen.
Schrift 2(261v-262v) Schriftraum: 270 × 185    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 4-23   
Schriftart: Bastarda cursiva – Marginalien
Mehrere Hände.
Ausstattung: Rubriziert   
Lombarden in Rot, teilweise mit Punktverdickungen. Zahlreiche Unterstreichungen in Rot.

Hs. enthält 2 Fragmente
VDSVD Innenseite      
Abklatsch eines inzwischen verschollenen Vorderdeckelspiegels (Teil einer deutschsprachigen Urkunde aus dem 14. Jh.) auf dem Einbanddeckel.
NSI* (früher HDS)   Pergament   
Ursprünglich auf den Einbanddeckel geklebt, auf dem nun der Abklatsch der deutschsprachigen, noch erhaltenen Urkunde des 14. Jahrhunderts des HDS erkennbar ist (auf der Versoseite, die Rectoseite enthält ein Register zum Physiologus aus dem 15. Jh.)
Schrift: 2 verschiedene Schriften/Schreiber
Schrift 1(I*r) Schriftraum: 220 × 145    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 40   
Schriftart: Bastarda cursiva
Hand des 15. Jahrhunderts.
Schrift 2(I*v) Schriftraum: mind. 205 × mind. 285    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: mind. 31   
Schriftart: Jüngere Kursive
Deutschsprachige Urkunde aus dem Ende des 14. oder Anfang des 15. Jahrhunderts.

Einband: Gotisch     Schmucklos        
Brauner Ledereinband über Holz. Ehemals fünf Beschläge je Deckel, inzwischen fehlt jeweils einer. Metallbeschläge von zwei Schließen teilweise noch erhalten. Auf dem Vorderdeckel ein Pergamenttitelschild mit folgender Aufschrift: Honorius de cognitione vite. Item Hugo de domo domini. Item Honorius de libero arbitrio et plura alia vide in principo libri nona (?) littera. Darunter direkt auf das Leder geschrieben: H 27 (?). Auf dem Einbandrücken im ersten Bund ein Papiertitelschild des 15. Jahrhunderts mit der Aufschrift: Honorius etc. Hugo etc.. Im zweiten Bund ein ebenso papierenes Schild mit der Olim-Signatur A 19 sowie im dritten Bund ein weiteres mit der Signatur nach dem Katalog von Vinzenz Werl (19. Jh.).


Aufgrund jüngster Forschungen darf davon ausgegangen werden, dass - zumindest den Physiologus-Text in Teil 2 betreffend - der Textverbund aus Cod. 49 und Cod. 101 als Vorlage für die Abschriften in Cod. 263 gedient hat (Lichtenwagner 2021).
Magdalena Lichtenwagner, Februar 2021; Wasserzeichen: Maria Stieglecker, Februar 2021
"Lichtenwagner 2021", "PL ", "Walther, Initia", "PL", "PLS", "BHM", "Garrigues 1986-1988", "De la Mare 1971", "Heider 1850b", "VL", "Thorndike-Kibre", "CCCM 26", "RB", "CC", "Weber"
alle Initien
(VD Innenseite) Urkunde, dt. Abklatsch.
Teil 1
(Ira-rb) Nota de passione Christi in septem locis per signorum impressionem designata in canone.
   1
Ira Tit.: Nota quod Christi passio in septem locis per signorum expressionem designatur in canone
In primo loco canonis signatur eius traditio et ideo tres fuerint cruces
(Iva) Hildebertus Lavardinensis Versus de mysterio missae: De sacramento altaris alii versus (Druck: PL 171, 1193).
   1
Tit.: Nota optimos versus de corpore Christi
Non alius celebrat quamvis alius videatur ... — ... quo viget omne quod est cui mundus et aether oboedit.
(Iva) Versus.
   1
Iva In cena statuit qui condita quoque creavit ... — ... est donanda reis pars tertia sit redimendis.
(Iva) Versus de celebratione missae (Vgl. Walther, Initia 17901).
   1
Iva Excellentissimae divinitatis. Pensate ergo fratres carissimi quam mundus ille debeat esse ... Quisquis ad altare Christo vis sacrificare
(Ivb) Versus de passione Christi (Walther, Initia, 1588).
   1
Aspice peccator ut sim verus amator ... — ... numquam aliquis scireret malum, qui cogitat semper se esse moriturus.
(Ivb) Versus.
   1
Ivb Omnes cogitationes malas vincit caritas humilitas
(IIr-IIIv) leer.
(1ra-17vb) Honorius Augustodunensis OSB De cognitione verae vitae (PL 40, 1005–1020; PLS 2, 1367. – BHM 521. – Lit.: Garrigues 1986-1988, hier: 1987, 140-147). Parallelüberlieferung u.a. in Göttweig: Cod. 202, 113r-120r (dort allerdings unvollständig).
   1
1ra Tit.: (Rot) Incipit prologus Honorii in cognicionem vite
Sapientia Dei quae os muti aperuit (vgl. Sap 10,21) et rudibili animali humana verba formare tribuit (Nm 22,28) me quoque non solum sermone ... — ... in ea huius gloriae consors erit. Fratres: Verae vitae et omnium beatae viventium faciat te Deus participem qui nos omnes ad summum bonum perducat. Amen.
(17vb-24ra) Hugo de Sancto Victore CRSA De archa Noe morali (= De domo Dei), Exzerpt (Vgl. PL 176, 617-680). Parallelüberlieferung: St. Pölten Diözesanbibliothek, Cod. 21, 179v-185v.
   1
17vb Tit.: (Rot) Hugo de domo Domini
Homo ad hoc conditus fuit ut unum tantum id est summum bonum Deum amaret ... — ... (23vb) in quo sunt ineffabiles et delectationes in finem idem (24ra) sine fine.
(24ra-24vb) Honorius Augustodunensis OSB (?) Quaestiones breves (Auch in Oxford, Bodleian Library, Ms. Lyell 56, 191r. Teildruck: Monumenta Germaniae Historica, Libelli de lite imperatorum et pontificum 3 [1897], 34-35). Autoransetzung nach De la Mare 1971.
   6
24ra Tit.: (Rot) Quod autenticum sit omne quod aliquis katholicus de deo scripserit quod canonice scripture contrarium non fuerit
Deus est auctor totius boni omne autem bonum ex Deo est
24ra Tit.: (Rot) Utrum lex servanda sit
Lex Christum praedixit sed Christus iam venit
24ra Tit.: (Rot) Utrum totum in homine resurgat quod in corpore hominis hic fuerat
Tres opiniones sunt de resurrectione
24rb Tit.: (Rot) Utrum peccatum sit nubere vel carnes comedere
Neutrum est peccatum quia utrumque a Deo est concessum
24va Tit.: Interrogatio: Quomodo igitur dicit idem apostolus bonum est mulierem non tangere et bonum est carnes non comedere
Non tamen dixit peccatum est mulierem tangere
24vb Tit.: (Rot) Interrogacio
Cum idem apostolus nullum excipiat, sed omnibus generaliter dicat ... (Responsio:) Non licet quia votum continentiae fecerunt ... — ... Igitur quod ante votum licuit post votum non licet.
(25ra-44rb) Honorius Augustodunensis OSB De libero arbitrio (PL 172, 1223-1230) – Lit.: Garrigues 1986-1988 hier 1987, 181-182.). Parallelüberlieferung in St. Pölten Diözesanarchiv, Cod. 21, 161-163v.
   1
25ra Tit.: (24vb, Rot) Sequitur de libro arbitrio (25ra, Rot) Incipit de libro arbitrio
Godeschalco, fide et opere sudanti in sancto proposito, verbo et exemplo gregi Christi praeposito ... — ... dum adulterium contra hoc commissum erunt duo in carne una post septuaginta septem generationes multis flagellis in Christi morte deletum est.
(44rb-51rb) Honorius Augustodunensis OSB Summa gloria (PL 172, 1257-1270 = Pez, TA II/1, 179-198; MGH.LL III [1897], 63-80) – Lit.: Garrigues 1986-1988, hier 1988, 166-171.). Parallelüberlieferung in Göttweig: Cod. 238, 210v-217r.
   1
44ra Tit.: (Rot) Incipit prologus in summa gloriam
Pusilli gregis Christi duci verbo et exemplo ad pabula vitae praevio in loco pascue ... — ... et sacerdotes erunt introire valeamus. Amen.
(51rb-56rb) Honorius Augustodunensis OSB Scala caeli maior (PL 172, 1229-1240) – Lit.: Garrigues 1986-1988, hier 1987, 182-185.).
   1
Tit.: (Rot) Incipit prologus in scalam celi
Frequenti meditatione animo revolvo quam plurimos summo conamine ad ardua nitentes ... — ... qui ergo hanc scalam ordinatim per gradus suos scandere voluerit in tertium caelum quo apostulus pervenire poterit.
(56ra-71vb) Honorius Augustodunensis OSB Sententiae patrum de libero arbitrio (PL 172, 1226-1230). Vereinzelt mit deutschen Glossen.
   1
56ra Tit.: (Rot) Incipit Ysidorus de libro arbitrio et gracia Dei
Arbitrium est voluntas libere potestatis quae per se sponte vel bona vel mala appet[e]re potest ... — ... ut te ultima dies in consortio illorum inveniat.
(71ra-72rb) De quattuor modis intelligendi sacram scripturam.
   1
Tit.: (Rot) De quattuor modis
Magister: Sacra scriptura quattuor modis intelligitur. Historia est [Gl.: geschicht] res gesta ut Ierusalem fuit civitas Iudeorum in qua fuit templum Domini. ... — ... festinanter ne pervat.
(72rb-72va) De sex aetatibus hominum.
   1
72rb Tit.: (Rot) De sex etatibus
Homo vetus et exterior et terrenus dicitur qui huius mundi felicitate prout libet fruitur ... — ... ergo finis veteris hominis est mors finis vero novi hominis vita aeterna.
(72va-72vb) De modis numerandi per litteras hebraeas et graecas.
   1
72va Hebraei et graeci numerant secundum ordinem suarum litterarum ... — ... M significat mille ideo titulus superpositus I significat unum mille X decem milia M mille milia. (Datierung) Finitus est iste liber anno Domini Mo CCCCo quinto in vigilia Epihanie. [05.01.1405]
(72vb) De tribus modis humilitatis.
   1
72vb Tres modi humilitatis sunt sufficiens abundans perfectus
(72vb) De tribus clavibus mortis.
   1
72vb Tres sunt claves mortis nescire bonum et non discere, scire et non facere.
(72vb) De duodecim abusionibus claustri.
   1
72vb Duodecim sunt abusiones claustri quibus tota summa religionis corrumpitur
Teil 2
(73rv) Hrabanus MaurusDe inventione linguarum (PL 112, 1579-1583). Parallelüberlieferung: Ehemals Göttweig, Cod. 101, heute New York, The Morgan Library, Ms.M.832.
   1
73rv Primo omnium litterae Hebraicae linguae a Moyse inventae sunt, et ab Esdra post illorum captivitatem et reversionem eorum renovatae sunt: quarum elementa figurarum subtus, ut invenire quivimus, adnotata habemus, earumque summa viginti duarum constat litterarum. ... — ... quod monogramma dicitur quorum significatur suptus.
(73v) Monogramma DMSN.
(73v) Excerpta.
(74ra-83ra) Physiologus, Dicta-Version (Ed.: Heider 1850b [nur nach dem ehemaligen Göttweiger Cod. 101]; Lit.: VL 7, 620-634 [Christian Schröder] — Thorndike-Kibre, 656 und 647). Vereinzelt deutschsprachige Glossen.
   1
74ra Tit.: (Rot) Incipiunt dicta Iohanis Crisostomi de naturis bestiarum
Igitur Iacob benedicens filium suum Iudam dicebat catulus leonis Iuda filius de germine meo ... — ... Haec avis significat Christum utrisque alis odore suavissimo repletis idem veteris et novi testamenti. (Schlussschrift) Expliciunt dicta Iohanis Chrisostomi de naturis animalium.
(83ra-84rb) De bestiis.
   1
83ra Item ... cocodrillus animal est quadrupes quod in terra et in maria aequaliter ... — ... (panthera)... sequitur venies ad sacerdotem.
(84ra) Oratio ad BMV.
   1
84ra O benignissima domina mea Maria cuius misericordiae ... suscipe humiliter praetes nostras
(84rb) Notae.
   1
84rb Ad bonum Christianum requiritur fides recta, spes bona, caritas perfecta... ad bonum monachum requiritur... ad virginitatem requiritur duodecim virtutes
(84v-86r) leer.
(86va) Genealogica Mariae. Nur Textansatz.
Teil 3
(87ra-169vb) Rupertus Tuitiensis OSB Commentaria in Canticum Canticorum (PL 168, 837-962; CCCM 26. – RB 7561 – Lit.: VL 3, 1147-1151 [Josef Koch]). Cant. lib. I-VII. Parallelüberlieferungen in Göttweig: Cod. 49 (12. Jh.), von dem vermutlich diese Handschrift abgeschrieben wurde genauso wie Cod. 963 (17. Jh.), der ebenso Cod. 49 zur Vorlage hatte.
   1
87ra Tit.:(Rot) Incipit prologus Rudtberti abbas Tuicensis in cantica canticorum
Qui contra hominem similem sibi luctatur aut in agone contendit opus habet fortitudine corporis ... — ... et ex dilecto dilectum simulque dilectionem amborum id est patrem et filium et spiritum Deum unum vivum et verum cuius regnum et imperium permanet in saecula saeculorum. Amen.
(169rb-170rb) Caesarius Arelatensis Sermo 43 (CC 103, 189-194; Weber VI/2, S. 256). Tractatus de continentia. Parallelüberlieferung in Göttweig: Cod. 430., Bl. 169rb-170rb.
   1
169ra Quando castitatis bonum, fratres karissimi, secundum quod decet et expedit commendaverimus forte aliqui adolescentes ... — ... ut ad aeterna mereantur felicitatem unanimiter pervenire praestante domino nostro Iesum Christum cui est honor in perpetuum et in saecula saeculorum. Amen. (Schlussschrift) Explicit tractatus bonus sancti Augustini de continentia.
(170rb) Excerpta patrum.
   1
Nostra conversatio in caelis est (Phil 3,20) Paulus dicit: Mihi crucifixus est mundus
(170va) Beginn eines Registers zum folgenden Text mit Seiten- und Buchstabenverweis (Nachtrag).
(170vb) leer.
Teil 4
(171ra-178vb) Frogninus (?)Epitoma duo de conceptione BMV. Beginn des Registers siehe Bl. 170va.
   1
171ra Tit.: (Rot) Incipit epythoma scripturarum ad confirmandum inrefragabilibus auctoritatibus concepcionem esse sacram quam concepta est beata virgo Maria. Frogninus
Conceptio intemeratae virginis Mariae matris domini salvatoris omnium qua est ipsa de parente concepta ... — ... et suscepti operis arreptique hic limittemus laborem.
(171vb-228rb) Sermones de BMV.
   1
171vb Tit.: (Rot) Incipit sermo beate Marie virginis quomodo eadem conceptio revelata fuerit ...
Felix et sanctissimum nostrae spei tempu re divinium in luxit ... — ... ad laudem Christi semper ferventius inhaerere potuisset. Amen.
(228rb) Nota.
   1
228rb Ad laudem et gloriam beatissimae Mariae virginis ... invocanda
(228v) leer.
(229ra-243vb) Anselmus Cantuariensis OSB Sermo de BMV (PL 195, 112 ff. Exzerpt aus Ecbertus Schonaugiensis, Soliloquium).
   1
229ra Tit.: (Rot) Sermo de sancta Maria virgine. Anshelmus cantuariensis.
Omnium domina tibi perpetua virgo virginum Maria laudes debemus omnes dicere ... — ... in caelo sedet ad dexteram patris filius virginis Iesus Christus .. et regnat Deus per omnia saecula saeculorum. Amen.
(243vb-247va) Sermo de BMV.
   1
243vb Tit.: (Rot) Sermo de sancta Maria
Si omnium nostrorum membra verterentur in linguas beatam Mariam laudare sufficeret nullus ... — ... et expultatio omnibus electis quoniam gloria, virtus, potestas aeternitas et nunc et semper et per immortalia saecula saeculorum. Amen.
(247va-250va) Sermo de BMV.
   1
247va Attendite, fratres carissimi, ineffabile divinae maiestatis ... — ... concedat nos esse participes que vivit... Amen.
(250rb-250vb) Sermo de BMV.
   1
250rb Tit.: (Rot) Item sermo de sancta Maria
Beata Dei genetrix virgo maria templum Dei vivi aula regis ... — ... nos consortes efficiat divinitatis suae... pro omnia saecula saecularum. Amen.
(250vb-251ra) Nota.
   1
250vb O beata maria quas tibi laudes
(251rb) leer.
(251va-256vb) Sermonesnotizen.
(257ra-259rb) Interpretatio nominum occurrentium in sacra scriptura.
(259v-261r) leer.
(261v) Excerpta patrum. Unter anderem aus Augustinus: De civitate Dei libri XXII.
(262r-v [lose]) Tabula codicis.
(I*r) Tabula zum Physiologus.
(I*v) Urkunden-Fragment, dt.
  I n i t i e n
   2