Beschreibung ausdrucken  Permalink: https://manuscripta.at/?ID=36974 
Göttweig, Benediktinerstift, Cod. 272 (rot) / 292 (schwarz)
ZUSAMMENGESETZTE HANDSCHRIFT: IOHANNES NIDER. AELREDUS RIEVALLENSIS. BONAVENTURA. IOHANNES GERSON. WERNERUS RATISBONENSIS. HUGO DE SANCTO VICTORE. FRIDERICUS DE NÜREMBERGA. PS. METHODIUS PATARENSIS. PS. IACOBUS DE GRUYTROEDE. VARIA (lateinisch/deutsch)
Olim: M 20    Papier   283 Bl.   293×213   3. Viertel 15. Jh. (1455, 1464 - Vorlagendatierung?)   
Handschrift aus 5 Teilen zusammengesetzt: 1  (1-156) 1455; 2  (157-204); 3  (205-223); 4  (224-235) 1464; 5  (236-283)
 Wasserzeichen:  Metadaten zu Teil 1, Teil 2, Teil 3, Teil 4, Teil 5  |  Vorschau Bilder zu Teil 1, Teil 2, Teil 3, Teil 4, Teil 5  |  Einzelbilder: fol. 5, 11, 46, 51, 55, 81, 150, 152, 158, 162, 170, 177, 180, 183, 203, 207, 209, 215, 219, 222, 230, 232, 245, 252, 261, 271, HDS.
Literatur zur Handschrift (Anzahl: 8)


Teil 11-156   Papier   1455 (?)
Lagen: 13. VI156
Teilweise werden bis zur Lagenmitte die Blätter mit "1-6" durchgezählt (zeitnahe Foliierung), stellenweise Kustoden, auf Bl. 37r (1), auf Vl. 49r (5) und duchgehend von "8-11" (85r-121r). Reklamante auf Blatt 132. — Datierung nach Wasserzeichenbefund: um 1470/1475.
Schrift: 4 verschiedene Schriften/Schreiber
Schrift 1(1) Schriftraum: 185 × 163    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 31   
Schreiber: Schriftart: Bastarda
Vier Hände. Auf Blatt 1v Hand wie in Teil 4 (Hand, die in etlichen Inhaltsverzeichnissen vorkommt).
Schrift 2(2ra-128ra) Schriftraum: 225 × 165    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 35-39   
Schriftart: Schlaufenlose Bastarda
Größere Duktusschwankungen.
Schrift 3(128rb-135vb) Schriftraum: 225 × 155    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 33   
Schriftart: Schlaufenlose Bastarda
Schrift 4(136ra-154vb) Schriftraum: 225 × 165    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 33-40   
Schriftart: Schlaufenlose Bastarda
Zu Beginn größere Duktusschwankungen.
Ausstattung: Rubriziert   
Lombarden in Rot.
Teil 2157-204   Papier   
Lagen: 4. VI204
Teilweise Blätter bis zur Lagenmitte durchgezählt (zeitnahe Ziffern); Reklamant auf Blatt 168. — Datierung nach Wasserzeichenbefund: um 1470/1475.
Schrift: 4 verschiedene Schriften/Schreiber
Schrift 1(157ra-168rb) Schriftraum: 210 × 150    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 38-41   
Schriftart: Schlaufenlose Bastarda
Schrift 2(168va-181vb) Schriftraum: 210 × 150    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 41   
Schriftart: Schlaufenlose Bastarda
Schrift 3(182ra-192ra) Schriftraum: 210 × 150    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 41   
Schriftart: Schlaufenlose Bastarda
Schrift 4(192rb-203va) Schriftraum: 210 × 150    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 41   
Schriftart: Schlaufenlose Bastarda
Kommt in anderen Hss. der Melker Reform ebenso vor?
Ausstattung: Rubriziert   
Lombarden in Rot.
Teil 3205-223   Papier   
Lagen: VI216+(V-3)223
Datierung nach Wasserzeichenbefund: um 1475/1476.
Schrift: 2 verschiedene Schriften/Schreiber
Schrift 1(205ra-220rb) Schriftraum: 220 × 155    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 36-40   
Schriftart: Bastarda
Schrift 2(221r-221v) Schriftraum: 265 × mind. 215    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 20   
Schriftart: Bastarda
Blatt beschnitten (mit Textverlust). Der unterste Blattrand (die letzten 2-3 Zeilen) ist nach oben umgeknickt.
Ausstattung: Rubriziert   
Lombarden in Rot.
Teil 4224-235   Papier   1464 (?)
Lagen: VI235
Datierung nach Wasserzeichenbefund: um 1470/1475.
Schrift: 2 verschiedene Schriften/Schreiber
Schrift 1(224r-233v) Schriftraum: 245 × 155    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 25-29   
Schriftart: Schlaufenlose Bastarda
Dieselbe Schrift wie im Inhaltsverzeichnis Göttweig, Cod. 465.
Schrift 2(234-235v) Schriftraum: 255 × 155    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 47   
Schriftart: Bastarda
Ausstattung: Rubriziert   
Wenige Lombarden in Rot. Mnemotechnisches Schema.
Teil 5236-283   Papier   
Lagen: 4. VI283
Teilweise Blätter bis zur Lagenmitte durchgezählt (zeitnahe Zählung); Reklamanten auf den Blättern 247, 259 und 271. — Datierung nach Wasserzeichenbefund: um 1470/1475.
Schrift:
(236ra-277va) Schriftraum: 220 × 150    Spaltenzahl: 2    Zeilenzahl: 39   
Schreiber: Udalricus Kerssel – Schriftart: Bastarda
Eine Haupthand, mindestens eine weitere Hand.
Ausstattung: Rubriziert   
Lombarden in Rot.

Hs. enthält 1 Fragment
VS/NSFalz vor und nach dem Buchblock   Pergament   12. Jh.
Nur noch Reste vorhanden, die Pergamentblätter dürften irgendwann herausgeschnitten worden sein (auch im Katalog von Werl nicht mehr vermerkt).
Schrift:
Schriftraum: 235 × 1    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 19   
Schriftart: Karolingische Minuskel
Ausstattung: Rubriziert   Einfacher Dekor   
Reste von roten Lombarden beim fragmentarischen Vorsatzblatt erkennbar.

Einband: Gotisch     Streicheisenlinien   Blindstempel        
Ledereinband über Holz. Mehrere Blindstempel (Doppeladler, Drachen, Basilisken?, Rosetten) sowie Palmetten. Aufwändiger gearbeitete Metallbeschläge an den Buchdeckelecken sowohl vorne als auch hinten (einer fehlt) sowie in der Deckelmitte jeweils einer in Blütenform. Beschläge zur Schließenfixierung vorne und hinten, von den Lederschließen sind nur noch Teile erhalten. Auf dem Vorderdeckel Pergamenttitelschild: ... Formicarius Magistri Iohanis N[ider]. Darunter direkt auf das Leder geschrieben (vermutlich Olim-Signatur): L 16. Am Einbandrücken im zweiten Bund Papiertitelschildchen mit Olimsignatur M 20 sowie der Signatur nach Werl im vierten Bund.


(1v) Besitzvermerk: Hic liber pertinet ad monasterium Gotwicensis et continentur in eo subscripte materie.
Magdalena Lichtenwagner (August 2020); Wasserzeichen: Maria Stieglecker, Juli 2021
"Schönberger", "RB", "Kaeppeli", "Bloomfield", "GW", "PL", "CSLMA I", "Hoste, Rievaulx", "CALMA", "Bonaventura, Ed. Quaracchi VIII", "Distelbrink", "Glorieux IX", "Pez, BA IV", "Bonmann 1937", "Goy", "VL", "Hain"
alle Initien
Teil 1
(1r-v) Inhaltsverzeichnis. Göttweiger Besitzvermerk.
(2ra-135vb) Iohannes Nider OP Formicarius (Teiledition: Catherine Chene: Jean Nider: Formicarius Livre II, chap. 4, et Livre Vv, chap. 3, 4, 7, in: L'imaginaire du sabbat. Hg. v. Martine Ostorero u.a. Lausanne 1999, 99-266. Druck: GW M26845-M26848; Graz 1971 [= Neudruck der Ausg. Köln, um 1480]. Digitalisat Inkunabel UB Wien 423. Schönberger, I3640-10. Lit.: Werner Tschacher: Der Formicarius des Johannes Nider von 1437/38. Studien zu den Anfängen der europäischen Hexenverfolgungen im Spätmittelalter. Aachen 2000. RB 4833; Kaeppeli 2537, mit Nennung dieser Handschrift. Bloomfield 3888 und 6305.). Kapitelverzeichnis: 2rb-3vb.
   1
2ra Tit.: (Rot) Incipit formicarius reverendi patris fratris Iohannis Nyder sacre theologie professoris ordinis predicatorum. Prologus etc.
Peragrans crebro partes quasdam praesertim Alemaniae quaerelas nonnumquam audivi pigrorum in fide hominum ... (4ra) Vade ad formicam, o piger, et considera vias eius et disce sapientiam ... — ... nec valeo istam fantasiam de me necando cum anime tota libertate deponere. Talibus saepe opus est longe plus medico corporis quam animae etc. (Schlussschrift, Datierung in Rot) Explicit formicarius reverendi patris ac fratris magistri Iohanis Nyder sacre theologie professoris ordinis fratrum predicatorum. Anno Domini 1455 proxima feria secunda post festum assumpcionis beate Marie virginis. [18.08.1455] (Danach folgt ein durchgestrichener Schreibername ?).
(136ra-147va) Iohannes Nider OP Tractatus de contractibus mercatorum (Druck: GW M26834-M26842 — Schönberger I3640-30 – Kaeppeli 2543, mit Nennung dieser Handschrift.).
   1
136ra Tit.: (Rot) Incipit tractatus de contractibus [oberhalb der Zeile eingefügt: mercatorum] magistri Iohanis Nyder sacre theologie professoris ordinis fratrum predicatorum. Capitolum (!) primum
Cum mercatorum officium tot suspectis contractibus circumvolutum agnoscatur moderno tempore ... — ... in mediate possidentis dictum est prae ceteri materia per totum. Et illud sufficiat pro praesenti de contractibus.
(147vb) leer.
(148ra-152ra) Aelredus Rievallensis OCist De Iesu puero duodenni (Ed.: PL 184, 849-870; CSLMA I, 249-278. Hoste, Rievaulx, 46-123. — RB 943; CALMA I.1, 79; AELRE 1.10). Parallelüberlieferung Melk, Cod. 791.
   1
148r Tit.: (Rot) Secundum Lucam... Meditacio beati Bernhardi super eadam leccione
Cum factus esset Iesus annorum duodecim... Petis a me carissime quatenus ex lectione evangelica quae duodennis pueri Iesu pia gesta narrantur ... — ... qui plenus est virtute et gratia et sapientia Iesus Christus dominus noster qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat Deus per omnia saecula saeculorum. Amen.
(152ra-154vb) Liber de vita Iesu Christi, quid fecerit dominus Iesus ab anno duodecimo usque ad principium anni 30 aetatis suae. Parallelüberlieferung Melk, Cod. 791 (wie auch vorhergehender Text).
   1
152ra Tit.: (Rot) De eo quid fecerit dominus Iesus ab anno XIIo usque ad annum XXXm etatis sue ex libro de vita Ihesu Christi secundum evangelium tradita capitulum XVIm
Reversus dominus Iesus a templo et Ierusalem cum parentibus suis in Nazareth erat subditus illis et ibidem cum eis abinde usque ad principium anni tricesimi habitavit ... — ... quae tibi donat altissimus apprehende disciplinam increpationis et proprie reprehensionis ne quando tibi dominus irascatur et ne pereas de vita iusta et cadas. Explicit.
(155ra-156vb) leer.
Teil 2
(157ra-166rb) Bonaventura OFM Lignum vitae (Drucke: GW 4644 u.ö.; Ed.: Bonaventura, Ed. Quaracchi VIII, 68-86; Schneider, Frei Saturnino. In: Obras escolhidas 1983, 373-404. — Distelbrink, 26 f., Nr. 21; Schönberger, B2200-190). PÜ Melk, Cod. 791.
   1
157ra Tit.: (Rot) Tractatus domini Bonaventure de ligno vite vel de arbore crucis
Christo confixus sum cruci. Verus Dei cultor Christique discipulus qui salvatori omnium pro se crucifixo configurari desiderat ... — ... haec etiam nunc per crucem tuam petimus obtinere ad laudem et gloriam sanctissimi nominis tui. Cui cum patre et spiritu sancto omnis sit honor et gloria et gratiarum actio decus et imperium per infinita saeculorum saecula. Amen.
(166va-168rb) Iohannes Gerson De statu papae et minorum praelatorum (Ed.: Glorieux IX, 25-35, Nr. 424).
   1
166va Tit.: (Rot) Tractatus domini cancellarii parisyensis de duplici statu in dei ecclesia scilicet curatorum et privilegiatorum primo de statu curatorum ponuntur consideraciones sedecim
Pax quam omnes conservare convenit cum omnibus et maxime tamen contra ministerium sacrae religionis ... — ... apud omnem statum et personam christianae religionis si vult inveniri. Explicit.
(168va-175rb) Iohannes Gerson De parvulis ad Christum trahendis (Ed.: Glorieux IX, 669-686, Nr. 477).
   1
168va Tit.: (Rot) Sequitur tractatus prescripti magistri Iohanis de Gerson de parvulis ad Christum trahendis
Sinite parvulos venire ad me et nolite prohibere talium est enim regnum caelorum (Mt 19,14). Supremus legislator noster et doctor Christus sufficientem praebuit instructionem ... — ... et afflatu iugiter inspirans et dicens: Sinite parvulos venire ad me et nolite prohibere talium est enim regnum caelorum. Amen.
(175rb-181vb) Bonaventura OFM De quinque festivitatibus pueri Iesu (Ed.: Bonaventura, Ed. Quaracchi VIII, 88-98. Decem opuscula. 2. Aufl. 1965, 181-199. — Distelbrink, 20 f., Nr. 15).
   1
175rb Tit.: (Rot) Tractatus doctoris seraphici domini Bonaventure de quinque festivitatibus infancie salvatoris nostri domini Ihesu Christi
Cum secundum virorum venerabilium quos in ecclesia Dei divina irradiatio amplius illustravit ... — ... ad iocundissimae et deliciosissimae beatae fruitionis dulcedinem revocasti. Quam nobis concedat Iesus Christus Mariae filius qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat in saecula saeculorum. Amen.
(182ra-192ra) Wernerus Ratisbonensis OFM Liber soliloquiorum (Ed.: Pez, BA IV, 41-84. Lit.: Bonmann 1937.).
   1
182ra Tit.: (Rot) Fratris Wernheri lectoris minorum Ratisponensis
Eia nunc homuncio fuge paululum occupationes tuas absconde te modicum a tumultuosis cogitationibus tuis ... et nondum novi te. Illumina ergo domine Deus meus oculos meos et ostende mihi faciem tuam... (182va) Suscipere tamen volo quamlibet modice valeam ad illam incomprehensibilem lucem tuam ... — ... Sit interim in te mihi quies per gratiam donec intrem in gaudium domini mei beatorum participaturus gloriam ubi tu es Deus cordis mei et pars mea Deus in aeternum. Hoc per te mihi detur qui in trinitate perfecta cum patre et spiritu sancto unus Deus vivis per omnia saecula saeculorum. Amen.
(192ra-202va) Hugo de Sancto Victore CRSA De institutione novitiorum (PL 176, 925-952. — Goy 340-367. Diese Handschrift hier auf 348, Nr. 49; Bloomfield 4685).
   1
192rb Tit.: (192ra, Rot) Thema operis sequentis beati immaculati qualiter virtus aquiratur per disciplinam opus Hugonis de sancto Victore incipit ad novicios
Quia fratres largiente domino de vana conversatione huius saeculi per desiderium sanctum conversi estis et ad ipsum qui vos fecit tota mentis intentione ac voto redire disponitis ... — ... Haec vobis fratres de scientia et disciplina interim nos diximus bonitatem vero orate ut det vobis Deus. Amen.
(202vb-203va) Tractatus de essentia et natura lacrimarum. Parallelüberlieferung: Melk, Cod. 791.
   1
202vb [Ohne Titel]
Quoniam de lacrimis mulieris peccatricis aliquantulum Deo donante tractavimus ... — ... aliae spei lacrimae gaudii aliae perfruitionis.
(203vb-204vb) leer.
Teil 3
(205ra-220rb) Iohannes Nider OP Dispositorium moriendi (Kaeppeli 2536 mit Nennung dieser Handschrift; Bloomfield 1064). Tabula mit Buchstabenverweisen: 205ra-rb. Parallelüberlieferung Göttweig, Cod. 271.
   1
205rb Tit.: (205ra, Rot) Incipit dispositorium moriendi exymy doctoris Iohannis Nider. Tabula
Cum circa propriam vitam multi sunt negligentes ... — ... quis obligatus credere ea quae revelaret licet etiam essent vera nisi certitudo sufficiens esset. Etc. (Schreibername, Lokalisierung) Finit tractatus magistri Iohannis Nider ordinis predicatorum qui intitulatur preparatorium ac dispositorium moriendi doctoris theologie per Scholasticum in Mauttarnn scriptus pro suo domino venerando plebano ibidem.
(220v) leer.
(221r-v) Verwandtschaftsbäume, dt.
   1
221r Tit.: (Rot) Das ist der paum der sippzal oder gradus den hat erfunden Iustinianus der kayser und ist bewert und kräfftleich von geistlichen und weltlichen rechten.
Alder een altere endl
(222r-223v) leer.
(224r) Excerpta.
Teil 4
(224v-233v) Fridericus de Nuremberga Ars praedicandi (Lit.: VL II, Sp. 953-957 [F. J. Worstbrock]).
   1
224v Tit.: Tractatus pulcherrimus de arte predicandi magistri Friderici de Nurnberga. Primum officium.
Artem quivis ut faciliori attingere possit modo gravitate laboris ... — ... Gestus debet esse curialis/strenuus/simplex in oratione prima/secunda/tertia. (Schlussschrift) Finis illorum quinque officiorum et materie optime magistri Friderici de Nuremberga.
(234r-235v) Ps. Methodius PatarensisRevelationes, Recensio 2 (Ed.: R. Rudolf, Des Pseudo-Methodius 'Revelationes' [Fassung B] und ihre deutsche Übersetzung in der Brüsseler Handschrift Eghenvelders. ZdPh 95 [1976] 68-91, hier: 77-91 [Recensio B]. Vgl. D. Verhelst, La préhistoire des conceptions d'Adson concernant l'Antichrist. RTAM 40 [1973] 52-103, hier: 94 ff. Lit.: M. Laureys u. D. Verhelst, in: The Use and Abuse of Eschatology in the Middle Ages. Leuven 1988, 112-136. — RB 5586).
   1
234r Tit.: (Datierung) In Christi nomine 1464o. Incipit libellus Methodii episcopi Paternensis et martyris Christi de principio et fine seculorum quem sanctus Ieronimus inter viros illustres collocavit
Sciendum vobis fratres carissimi quomodo in principio creavit Deus caelum et terram et per ipsum omnia creata sunt et quomodo fecit hominem ... — ... et cum rege caeli sine fine gloriabuntur et impii sine fine poenam patientur unde nos dominus eripere dignetur qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat per omnia saecula saeculorum. Amen. (Datierung) Explicit libellus Methodii episcopi et martyris Christi. 1464.
(235v) Carmen.
   1
235v Nunc explano nec non cano quod Deus regem dabit ... — ... horum dies bene scies si inis legis dictamen huius carminis. Amen. Qui legerit tunc noverit hinc vale paule...
Teil 5
(236ra-277va) Ps. Iacobus de GruytroedeLavacrum conscientiae (Drucke: Hain 9955-9963. — Bloomfield 2902 [mit Zuschreibung an Iacobus de Gruytroede, diese jedoch aufgegeben nach DS VIII, Sp. 38]).
   1
236ra [Ohne Titel]
Lavamini mundi estote (Is 1,16). Ex quo nos sacerdotes non communem statum cum popularibus sed segre datum ab eis habemus ... — ... ut tunc audacter dicere posset cum propheta 'Dominus sollicitus est mei etc. (Schreibername) Per me Udalricum Kerssel.
(277vb-283vb) leer.
(HDS) leer.