Beschreibung ausdrucken  Permalink: https://manuscripta.at/?ID=37139 
Göttweig, Benediktinerstift, Cod. 446 (rot) / 243 (schwarz)
ZUSAMMENGESETZTE HANDSCHRIFT MIT THEOLOGISCHEN TEXTEN
Olim: B 30    Papier   I, 273, I Bl.   145×105   Paulinerkloster Ranna, 1447-1461
Provenienz/Letztbesitzer: Ranna, Paulinerkloster
Handschrift aus 3 Teilen zusammengesetzt: 1  (1-70) 1461; 2  (71- 196) 1460; 3  (197-273) 1447
 Wasserzeichen:  Metadaten zu Teil 1, Teil 2, Teil 3  |  Vorschau Bilder zu Teil 1, Teil 2, Teil 3  |  Einzelbilder: fol. 1, 5, 15, 26, 40, 55, 60, 62, 68, 76, 90, 101, 104, 124, 129, 131, 168, 174, 192, 208, 225, 226, 238, 251, 267, 272.
Literatur zur Handschrift (Anzahl: 8)

Vorsatzblatt (jetzt lose eingeliegend), bei der Foliierung nicht berücksichtigt. Historische Bleistiftfoliierung in Intervallen, ja nach Einzelteilen. Blattweiser aus Leder. – Fragmente in den Fälzen.

Teil 11-70   Papier   1461
Lagen: 1 + 3.VI36 + X56 + VII70
Historische Bleistiftfoliierung in 20er Schritten, Reklamanten. – Wasserzeichenbefund bestätigt Datierung.
Schrift:
Schriftraum: 105 × 70    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 31-33   
Schreiber: Nicolaus de Ranna
Ausstattung: Rubriziert   
Unterstreichungen, rote Überschriften, rote Lombarden.
Teil 271- 196   Papier   1460
Lagen: 6.VI142 + 3.VII184 + VI196
Reklamanten. Historische Foliierung mit roter Tinte 1-61 [131], ab 35 [105] fehlerhaft, ab Blatt 133 wieder mit 1 beginnend. – Wasserzeichenbefund bestätigt Datierung.
Schrift:
Schriftraum: 105 × 75-80    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 29-32   
Ausstattung: Rubriziert   
Unterstreichungen, rote Überschriften, rote Lombarden.
Teil 3197-273   Papier   1447
Lagen: VII210 + X230 + VI242 + I244 + (VIII+1)261 + VI273 + (I-1)[274]
Blatt 234 lose eingelegt; Nachsatzblatt aus Pergament, um die letzte Lage herumgeführt. – Wasserzeichenbefund bestätigt Datierung.
Schrift:
Schriftraum: 110-20 × 70-75    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 32-36   
Anmerkungen und Zeigehände, teilweise in Rot.
Ausstattung: Rubriziert   
Unterstreichungen, rote Überschriften, rote Lombarden. Einfache Silhouetteninitialen in Rot, 198r vierzeilige Fleuronnéeinitiale in Grau und Rot.

Hs. enthält 1 Fragment
VDS/HDS   Pergament   
Brevierfragment
Schrift:
(HDS) Schriftraum: 70 × 100    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: mind. 13   
Schriftart: Textualis
Aufgrund der geringen Blattgröße ist nur ein kleiner Ausschnitt vorhanden, evtl. war die Ursprungshandschrift zweispaltig angelegt.
Ausstattung: Rubriziert   

Einband: Streicheisenlinien   Blindstempel        
Buchdeckel aus Pappmachée, Lederüberzug, verziert mit Streicheisenlinien und Blindstempeln, 2 Schließen. Buchrücken: Papiertitelschild im obersten Bund, darunter Signaturschild (beides unleserlich), darunter Titelschild nach Werl (19. Jh.).


Die Handschrift stammt aus dem Paulinerkloster Ranna und gelangte nach dessen Auflösung im Jahr 1783 in die Göttweiger Bibliothek. Mehrere Schreibernennungen, teilweise mit Datierungen: Auf dem Vorderspiegel: Iste libellus est scriptus ad Sanctam Magdalenam supra Agriam per fratrem Nicolaum Thewthunicum de Ranna. Orate pro eo et parcatis de offensis karissimi fratres et patres. Darunter ein geschwärzter Besitzeintrag, vermutlich Nennung des Klosters Ranna [Monasterii Ranensis] – Blatt 9r: Per fratrem Nicolaum de Rana supra Agriam Monasterio beate Marie Magdalene degentem Anno domini millesimo quadringentesimo sexagesimo primo. Orate pro me karissimi in Christo [1461] Siehe hierzu auch Cod. 463 (rot), dort Texte vom gleichen Schreiber. In Teil 3, Blatt 234v: ... 1447... ad Sanctum Laurencium scriptus supra Budam a fratre Nicolao de Weyttnsted jam de Rana.
Astrid Breith (2024), auf Basis einer unveröffentlichten Beschreibung Gábor Sarbaks (Budapest) - Wasserzeichen und Lagenformel: Maria Stieglecker, Nov. 2021; Maria Stieglecker, Ergänzungen 2025
"PL", "Madre", "Hohmann", "Bloomfield", "Schneyer", "VL", "Hain", "Kaeppeli", "PLS", "Weber", "CPL", "BHM", "CPPM", "CC", "Caillau", "Weber ", "Pl", "Sharpe", "PG", "Bloomfield ", "Gerwing 1986"
alle Initien
(VDS) Schreibernennung.
   1
VDS Iste libellus est scriptus ad Sanctam Magdalenam supra Agriam per fratrem Nicolaum Thewthunicum de Ranna. Orate pro eo et parcatis de offensis karissimi fratres et patres.
(Ir) Inhaltsverzeichnis, Notizen.
(Iv) Burchardus Wormatiensis Decretorum libri XX. (Cf. Decretum Burchardi 10,40 = PL 140,839B–C).
   1
Iv Item. Commoneant sacerdotes fideles ne noverint artes magicas incantaciones divinaciones quoniam quibuslibet infirmitatibus hominum nihil posse aut remedii inservire et conferre nam animalibus langwentibus vel claudicantibus vel morbidis quisquam mederi nequit sed hec esse laqueos et ins[sidia]s callidi hostis quibus ille perfidus genus humanum ad suum [...]ntit [...]arem cultum. Et si clericus talia exercuerit degradetur, si laycus anathematizetur hoc est excommunicetur. Item. Qui auguriis aut divinacionibus inserviunt vel qui (gestrichen: credunt quod si qui hominum) sunt immissores tempestatum vel si qui mulieres incantatores aut divinatores fecerint septem annis peniteant. (Cf. Decretum Burchardi 10,8 = PL 140,834B);
Item. Auguria et sortes vel divinaciones qui eas observaverint vel quorumcumque karacterem scriptorum secum ut a [...] ad [...]mitatibus custodiantur portaverit vel vota ad lapides ad arbores vel ad quascumque alias res excepta ecclesia dei persolverent. Si cessare et penitere noluerint omnes anathematizentur et a fidelibus tamquam oves morbide separentur. (Cf. Decretum Burchardi 10,9 = PL 140,834B–C); Item. Quicumque in codicibus aut tabulis aut aliis rebus quibuscumque sorte futura quesierit vel in psalterio aut ewangelio vel aliis rebus sortiri presumpserit vel divinaciones observaverit [...] xl diebus peniteat. (Cf. Decretum Burchardi 10,26 = PL 140,836DB–837A); Item. Malefici vel immissores tempestatum incantatores vel qui in invocacione demonum mentes hominum perturbant anathematisati ab ecclesia abiciantur et si emendari voluerint laici unum clericus vero tribus annis peniteant. (Cf. Decretum Burchardi 10,28 = PL 140,837B); (in Rot) Nota bene Item. Qui comederit scabiem aut peredulos vel semen hominis aut sangwinem aut menstruum mulieris ad repellendum infirmitates aut inducendum infirmitates vel ad inducendum aliquam personam ad inordinatum amorem septem annis peniteat. etc.
Teil 1
(1r-9r) Bernardinus Senensis OFM (?) Speculum amatorum mundi (Druck: S. Bernardini Senensi Opera III. Venedig 1745, 437-440. -- Madre 297; Mohan 489/1.8 [Bernardinus Senensis ?]; Hohmann 266 [Ps. Henricus de Hassia]; Bloomfield 6443 [Henricus de Hassia ?, Bernardinus Senensis ?, Dionysius Carthusianus ?, Iacobus de Paradiso ?]; Schneyer, RepSpätMA, H.T. Nr. 35 [Henricus Totting de Oyta]
Lit.: Rudolf R. 1957, 31 u. Anm. 35 Überlieferung; VL I (1978) 791 f. K. Ruh; Emery 1991, 584-588 über die Verfasserdiskussion; VL X (1999) 801 F. J. Worstbrock, A. Hausmann)
.
   1
1r Tit.: [ohne Titel]
Videte quomodo caute ambuletis non quasi insipientes... voluntas Dei (Eph 5,15–17). Apostolus conscius consiliorum Dei et sciens quod infinitae sunt deliciae caelestis patriae ... — ... Haec enim est via regia munda et secura ad patriam caelestis et felicitatis aeternae ad quam nos perducat Iesus Christus Mariae virginis benedictae filius in saecula saeculorum benedictus. Amen. – (Schlussschrift, Lokalisierung, Datierung, Schreibernennung) Per fratrem Nicolaum de Ranna supra Agriam in monasterio beate Marie Magdalene degentem anno domini millesimo quadringentesimo sexagesimo primo. Orate pro me karissimi in Christo. [Eger, 1461, Nicolaus de Rana]
(9v-47v) Tractatus de vitiis (Bloomfield 291 und 3313, dort mit fraglicher Zuweisung zu Mathaeus de Cracovia oder Henricus de Hassia).
   1
9v Tit.: [ohne Titel]
Nota aliquas regulas de scientia peccati mortalis. Prima est sancti Thomae dicentis: Omnis quaestio in qua de peccato mortali quaeritur, nisi expresse veritas habeatur periculosae determinatur ... — ... quinto si fieret die festo scilicet sexto si fieret in loco sacro. etc.
(48r-57v) Iohannes Nider OP Tractatus de morali lepra (Exzerpt, Secunda pars) (Drucke: Hain 11834 ff. – Kaeppeli 2538).
   1
48r Circa decalogum etiam directe multipliciter peccare contingit ubi nondum quod primum praeceptum est non deos alienos ... — ... quia hoc est calumniose se defendere.
(58r-67v-57v) De decem praeceptis.
   1
58r-67v [ohne Titel]
Circa primum praeceptum dubitatur utrum omnis derivationis vulgariter warsagen ... — ... ita cor illorum diversis cogitationibus inquietatur et [atque] compungitur. (Rot) Hec Augustinus.
(68r-70v) leer.
Teil 2
(71r-74r) Ps. AugustinusDe contemptu mundi (= sermo 59 fr. er.) (PL 40,1215–1218; PLS 2,1370; Bloomfield 548; Weber 53).
   1
71r Tit.: (Rot) Augustinus de contemptu mundi. Ad clericos
Audite fratres karissimi salutiferam ... — ... ut de suis beneficiis sibi perhennes reddamus gratias Iesu Christo domino nostro qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat Deus per omnia saecula saeculorum. Amen. (Schlussschrift) Explicit liber beati Augustini de contemptu mundi ad clericos.
(74v-79v) Ps. AugustinusSpeculum peccatorum (PL 40, 983-992 = Roth G. 1991, 183-226 [gemeinsam mit einer oberdeutschen u. mittelniederdeutschen Übersetzung]; PLS 2, 1366. -- Vgl. CPL 386; BHM 616; CPPM II 3076: Weber 53.).
   1
74v Tit.: (Rot) Speculum peccatoris
Quoniam fratres carissimi in via huius saeculi sumus fugientes ... — ... ut per haec aeternam damnationem evadas et cum Christo aeternam vitam possideas. (Schlussschrift) Explicit libellus Augustini qui dicitur speculum peccatoris.
(80r-81v) Caesarius Arelatensis Sermo 41: De honestate mulierum (= Augustini Sermo app. 293) (PL 39, 2301 ff.; CC 103, 180 ff. -- CPL 1008; Weber 53).
   1
80r Tit.: (Rot) De honestate mulierum Augustinus
Nemo dicat fratres quod temporibus nostris martirum certamina esse non possunt ... — ... praestante et largiente cuius misericordia plena est terra. Amen. (Schlussschrift) Explicit liber Augustini de honestate mulierum.
(82r-93v) Ps. AugustinusDe diligendo Deo liber I (PL 40, 847-864; PLS 2, 1365; Weber 53).
   1
82r Tit.: (Rot) Incipit liber beati Augustini qui dicitur [... getilgt] Meditacionum
Vigili cura mente sollicita summo conatu et sollicitudine continua ... — ... impedimento saturitas sine fastidio et tota sanitas sine morbo. (Schlussschrift) Explicit liber meditacionum beati Augustini.
(94r-106v) Ps. Hieronymus [Adalgerus OSB?] Commonitiuncula ad sororem (Ed.: PL 134, 915-938; Caillau II, app. tract. 3. -- CPL 1219 [Ps. Isidorus, Ps.-Hieronymus, Ps.-Augustinus]; BHM 362; Bloomfield 6115; Weber 53 (ep. Hier. supp. 62)).
   1
94r Tit.: (Rot) Incipit liber beati Augustini ad matrem suam
Tuae non immemor petitionis, o carissima mater ... — ... et velle et perficere pro bona voluntate. Cui est honor, potestas et imperium per infinita saecula saeculorum. Amen. (Schlussschrift) Explicit liber Augustini ad matrem suam
(106v) Augustinus Excerpta de paenitentia (Weber 53).
   1
106v Augustinus in liber de paenitentia ...
(107r-108v) Ps. AugustinusDe scientia salutis (Bloomfield 1834; Weber 53).
   1
107r Tit.: (Rot) Liber beati Augustini de sciencia salutis
Duo sunt quae debet habere omnis homo et omnis mulier bonam fidem et bonam vitam ... — ... faciens simque satisfaciens. (Schlussschrift am oberen Rand) Explicit liber Augustini de sciencia salutis.
(108v-111r) Ps. Eusebius Emesenus (Eusebius 'Gallicanus')Sermo 24 de latrone beato qui in crucem missus est (= Augustini, serm. app. 154) (PL 39, 2043-2047; CC 101, 279-290. -- CPPM I 4641; Weber 54).
   1
108v Tit.: (Rot) Incipit liber de sancto latrone. Augustius de sancto latrone
Deus erat in Christo mundum sibi reconcilians (II Cor 5,19).
Id est divinitas operabatur in corde apparebat in fragilitate humanitas ... — ... clamemus memento mei Domine dum veneris in regnum tuum. Amen. etc.
(111v-121v) Ps. AugustinusManuale (PL 40, 951-962 und PL 177, 171-190, des.: ... terrestrium occupatione, Bernardus Claraevallensis: Tractatus de interiori domo, Pl 184,552); CPPM II 3074 Bloomfield 4957; Weber 54).
   1
110v Tit.: (Rot) Speculum beati Augustini
Quoniam in medio laqueorum positi sumus facile a caelesti desiderio ... — ... caelestium potius contemplatione quam terrestrium occupatione delectari praeveniente atque conducente et consequente gratia domini nostri Iesu Christi qui cum Deo Patre et spiritu sancto vivit et regnat. <Schlussschrift, Schreibernennung, Datierung> Explicit speculum beati Augustini per fratrem Nicolaum de Ranna ad sanctam Magdalenam supra Agriam anno Domini 1460. Sub regi (sic) Ungariae Mathia (ursprünglich: Sub regibus Ungarie Friderico et Mathia). Sequitur liber de vita (ursprünglich: fide) christiana eiusdem eximii doctoris.
(122r-132v) Pelagius (?) [Ps.-Augustinus]Liber de vita christiana (PL 40, 1031-1046 und 50, 383-402; PLS 2, 1367. -- CPL 730; Sharpe 415; Bloomfield 1883; Weber 54).
   1
120v Tit.: (Rot) Liber Augustini de vita christiana
Ego Augustinus primus peccator et ultimus insipientior ceteris ... — ... ut qui tibi praesentes praestare non possumus conferamus absentes. <Schlussschrift, Schreibernennung, Datierung> Explicit liber beati Augustini de vita christiana. In vigilia Pasce anno Domini 1460 supra Agriam ad beatam Magdalenam per quendam fratrem de Rana Nicolaum nomine etc. Orate pro eo et parcatis de offensis, karissimi fratres.
(133r-196v) Sermones diversi. 196v: Thematische Übersicht.
   1
133r Tit.: (Rot) In festo purificationis beatae virginis
In illo tempore postquam consummati sunt dies purgationis (Lc 2,22). In hoc evangelio tria nominantur ... — ... (196r) Iesus Christus Mariae virginis filius qui est benedictus in saecula saeculorum. Amen.
(196v) Registrum sermonum.
Teil 3
(197r-v) Sermonesentwürfe.
(198ra-234v) Isaac Syrus Liber de contemptu mundi (PG 86, 811-888. -- Bloomfield 424).
   1
197r Tit.: (Invocatio) Sancti Spiritus assit nobis semper. Amen.
Anima quae Deum diligit in solo Deo quietem habet. Anticipa solvere omnem obligationem extrinsecam ... — ... et in saeculum non tenebrescet ipsi honor et gloria in saecula saeculorum. Amen. <Schlussschrift, Schreibernennung, Datierung> Explicit liber Ysaac viri religiosi de vita monachorum anno Domini 1447 feria 4ta post festum Penthecostes ad sanctum Laurencium scriptus supra Budam a fratre Nicolao de Weyttn, sed iam de Rana.
(235r-269v) Gallus de Aula Regia OCist Malogranatum (Lit.: Gerwing 1986, hier S. 124. (Lt. Gerwing 1460-61, Schreiber: Frater Nikolaus Theutunicus de Rana. Nur 1. Buch.) -- Bloomfield 2131; VL 2,1063–1065.).
   1
235r Tit.: (Rot) De primo libro Malogranati In Gewr Notavi aliqua breviter

Fili accedens ad servitutem Dei... (Ecl 2,1). Modum quomodo ad ipsum Deum ... — ... quanto magis defectus aliorum ex vera compassione in se trahit.
(270r-273r) leer.
(273v) Ps.-AugustinusMinus speculum peccatoris (Bloomfield 5119).
   1
273v Tit.: (Rot) De penitencia sacerdotis cum pura aqua celebrantis
Tres dies in pane et aqua ieiunent et in prima sua confessione absolvatur cum disciplina ... — ... et totidem Ave Maria dicat loco collectarum.
(273v) Dictum Isaiae de paenitentibus.
   1
273v Tit.: Ysaias de penitentibus dicit capitulo
Redite praevaricationes ad cor (Is 46,8). Glosa: Ad cor revertitur ... — ... veri penitentis tota consideratio.
(274r) Quotationes. Liber Jesus Sirach (Cap. 8, Cap. 31).
   1
274r Eccli 8 [Sir 8,6]. Ne despicias hominem avertentem se a peccato, nec improperes ei, memento quoniam omnes in corruptione sumus. Eccli 31 [Sir 31,18]. Intellege quae sunt proximi tui ex teipso. Id est sicut tibi voluisti compatere quando fuisti peccator ita et aliis.
(274r) Nicolaus cooperator Leonardi episcopi PataviensisLittera ordinationis in maioribus quo Nicolaus cooperator Leonardi episcopi Pataviensis ordinavit 1440 Nicolaum Strabmayer.
   1
274r Tit.: [ohne Titel]
Nos frater Nicolaus Dei et apostolice sedis gracia episcopus Magionensis reverendissimi in Christo patris et domini domini Leonhardi eiusdem Dei gracia episcopi Pataviensis cooperator in pontificalibus generalis (Leonhard von Laiming, Bischof von Passau, 1423/24–1451, Schragl 195). Notum facimus inspectoribus universis quod anno Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo sabbato quatuor temporum quo in ecclesia Dei canitur officium misse 'Veni et ostende etc.' sacros clericorum ordines in monasterio opidi sancti Ypoliti generaliter celebramus inter ceteros dilectum in Christo Nicolaum Strabmair accolitum Pataviensis diocesis ad titulum sive provisionem patrimonii in subdiaconum rite duximus ordinandum et ordinavimus cooperante nos gracia Spiritus septiformis. Dantes sibi has literas nostri appressioni sigilli munitas in testimonium premissorum. Actum anno die et loco prenotatis.
(274r) Deutscher Vers. Merkvers.
   1
274r Tit.: Benedictio laycorum
Der den hymmel hat wesessen der gesegen und trinken und essen und der armen schol man nicht vergessen.
Amicus Socrates, amicus Plato, mayor amica veritas.
(274r) Nicolaus cooperator Leonardi episcopi PataviensisLittera ordinationis in maioribus quo Nicolaus cooperator Leonardi episcopi Pataviensis ordinavit 1441 Nicolaum Strabmayer.
   1
274r Tit.: [ohne Titel]
Nos frater Nicolaus Dei et apostolice sedis gracia episcopus Magionensis reverendissimi in Christo patris et domini domini Leonhardi eiusdem Dei gracia episcopi Pataviensis cooperator in pontificalibus generalis.(Leonhard von Laiming, Bischof von Passau, 1423/24–1451, Schragl 195) Notum facimus inspectoribus universis quod anno domini Mo CCCCmo quadragesimo primo sabbato quo in ecclesia Dei canitur officium misse 'Sicientes etc.' sacros clericorum ordines in ecclesia sancti Iohannis ewangeliste opidi Belss generaliter celebrantes inter ceteros dilectum nobis in Christo Nicolaum Strabmayr diaconum Pataviensis diocesis in presbiterum rite duximus ordinandum et ordinavimus cooperante nobis gracia Spiritus septiformis. Dantes sibi has literas nostri appresioni sigilli munitas in testimonium premissorum. Actum anno die et loco prenotatis.
(274v) Quotationes. Liber Proverbium (Cap. 3, Cap. 29).
(274v) Augustinus, Bernardus et Iohannes ChrysostomusExcerpta.
(HDS) Brevierfragment (14./15. Jh.).
   1
HDS [...] R. Ne perdideris me Domine cum iniquitatibus [meis neque] in finem iratus reserves mala mea; V. Miserere, miserere mei quoniam in te confidit [anima mea; Lect. ... ubique in omni ecclesia doceo, tamquam non venturus sim ... (I Cor 4,17–5,1); R. Paratu[m cor] meum cantabor psalmum dicam Domino; V. Exsurge gloria mea exsurge psalter[ium]; Lect. ... enim in sermone est regnum Dei sed in virtute... Adiutorium nostrum (?) [li]bera me Domine.