Beschreibung ausdrucken  Permalink: https://manuscripta.at/?ID=40512 
Melk, Benediktinerstift, Cod. 746 (751, N 30)
GERARDUS DE VLIEDERHOVEN. HENRICUS SUSO. HUMBERTUS DE ROMANIS. BONAVENTURA. HENRICUS DE BITTERFELD. 'PAUPER MONACHUS'. VARIA
Papier   II, 212 Bl.   220×155   Melk, bald nach 1422
 Volldigitalisat



 Wasserzeichen:  Metadaten  |  Vorschau Bilder  |  Einzelbilder: fol. 24, 34, 41, 55, 64, 122, 201, 204.
Literatur zur Handschrift (Anzahl: 7)

Lagen: (VI-1)1 + V21 + VI33 + VII49 + 2.VI73 + (VI-1)84 + VI96 + 2.V116 + 3.VI152 + V162 + 4.VI210. Gegenblätter fehlen zu: 1 und 84.
Moderne Tintenfoliierung, bei Zählung übersprungen: 38 und 45. Von Bl. 162–210 zeitgleiche Foliierung durch den Schreiber von 1–48. – Reklamanten, meist weggeschnitten. Die Kustodenzählung beginnt mit 74, 129 und 163 jeweils neu, allerdings bleiben Wasserzeichen und alle weiteren kodikologischen Merkmale gleich.
Schrift:
Schriftraum: 160-170 × 100-110    Spaltenzahl: 1    Zeilenzahl: 29-32   
Schriftart: Bastarda
Ausstattung: Rubriziert   
Rote Überschriften und Lombarden, diese zuweilen auch in Blau.

Hs. enthält 4 Fragmente
VS 1I + 212 (früher VDS + HDS)   Pergament   Kremsmünster, 3. Viertel 12. Jh.
Schrift:
Schriftart: Karolingische Minuskel – Neumen
Ausstattung: Illuminiert   Rubriziert   
Nachgetragener Entwurf einer Federzeichnungsinitiale.
VS 2II (früher I) + 211   Pergament   14. Jh.
Schrift:
Schriftart: Textualis
NS 1211 + II (früher I)   Pergament   
NS 2212 + I (früher HDS + VDS)   Pergament   Kremsmünster, 3. Viertel 12. Jh.

Einband: Melk     2. Viertel 15. Jh.     Gotisch     Schmucklos        
Spätgotischer Einband: Rauhleder über Holz. Von zwei Schließen eine erhalten. Melk, 2. Viertel 15. Jh. – (VD) Titelschild erhalten, aber unleserlich, Signaturschild verloren. – Die Spiegelblätter wurden Ende des 20. Jh. von den Deckeln abgelöst und bilden heute Vor- und Nachsatzblatt.


Einige Texte der Handschrift sind wohl aus Melk, Cod. 1241 kopiert, das Kolophon auf 159r ist etwa wortwörtlich aus jener Handschrift übernommen. Die Textauszüge zum Thema 'De divinis officiis' (121r-125v) könnten aus Melk, Cod. 830, 194r-200r kopiert sein. – (1r) Melker Signatur Anfang des 16. Jh.; (IIr, 1r) Melker Besitzvermerk um 1600. (1r) Melker Stempel Bibliotheca Mellicensis (Melk Inventar I, Tafel XIV Abb. 36); (IIr, 1r, 210v) Melker Stempel Bibliothek des Stiftes Melk (Melk Inventar I, Tafel XIV Abb. 39). – Im Katalog von 1483 unter der Signatur D 128 genannt (MBKÖ I 220, Z. 10-13 [hier irrtümlich als C 128 bezeichnet]), im Katalog von 1517 unter der Signatur G 102.
In der Mitte der letzten Lage (zwischen Bl. 204 und 205) befand sich als Falz ein deutschsprachiges Fragment (Der Rosendorn; um 1300). Dieser wurde im März 2019 aus der Handschrift gelöst und wird nun in der Fragmentensammlung der Stiftsbibliothek Melk unter der Signatur Fragm. germ. 8 aufbewahrt.
Christine Glaßner, Maria Stieglecker (Wasserzeichen) / März 2019
"Melk Inventar I", "MBKÖ I", "GW", "Bloomfield", "Madre", "VL", "Künzle 1977", "Kaeppeli", "Schönbach 1907", "Berthier 1889", "Creytens 1963", "Martène/Durand, Thesaurus novus I", "Bonaventura, Ed. Quaracchi VIII", "Distelbrink", "Zumkeller", "Hohmann", "Koudelka 1953", "Bitterfeld, Tractatus", "Walther, Initia", "Walther, Proverbia", "PL", "RB"
alle Initien
(I + 212 [früher VDS + HDS]) Sequentiar-Fragment, neumiert. Zu Melk, Cod. 1891 gehörend.
(I + 212 [früher VDS + HDS]) Neumen.
(II + 211) Hymnar-Fragment.
(1rv) Tabula codicis (15. Jh.). Vom Schreiber der Handschrift mit Nummerierung der Texte bzw. Kapitel von 1 bis 44 (fehlt 43; 41 zweimal verwendet): 1-14 = Kapitel des Cordiale.
(2r-45v) Gerardus de Vliederhoven OT Cordiale sive de quattuor novissimis (Drucke: GW 7469-7514. – Bloomfield 3057. – Lit.: Madre 1965, 329 Nr. 7, zur Verfasserfrage; VL II [1980] Sp. 1217-1221 [R. Byrn] + Nachtrag VL XI [2004] Sp. 516). In der Handschrift Henricus de Hassia zugeschrieben und als Text-Nr. 1-14 gezählt.
   1
2r Tit.: (Rot) Incipit liber 4or novissimorum qui vocatur cordiale (am Rand zeitnah nachgetragen) magistri Hainrici de Hassia
Memorare novissima tua et in aeternum non peccabis (Sir 7,40). Sicut dicit beatus Augustinus in libro suorum Meditationum, plus vitanda est solius peccati foeditas quam quaelibet tormentorum imanitas ... — ... ach utinam saperent et intelligerent ac novissima providerent etc. – (45v Schlussschrift, [Vorlagen-]Datierung und -lokalisierung) Explicit tractatus bonus qui dicitur cordiale scilicet de 4or novissimis. Deo gracias. Anno domini 1422 in octava Agnetis finitus est in monasterio sancti Egidii Nürenbergis. [28.1.1422]
(45v-73v) Henricus Suso OP Horologium sapientiae, Excerpta (lib. I cap. 4; lib. II cap. 2, 4; lib. I, cap. 3, 7) (Ed.: Künzle 1977. – Kaeppeli 1852; Bloomfield 5416). Text-Nummer 15-19 in der Handschrift.
   5
45v Tit.: (45v) (Rot) Qualiter anima que sponsum per peccatum perdiderat ipsum sub cruce per fervidam penitenciam invenit Christi passione adiuta. (46r Zeitnaher Nachtrag) Excerpta ex horologio sapiente, capitulum 4um libri primi
Effundite lacrimas oculi mei, plorate et nolite deficere. Laeta huius mundi universa ... — ... (50r) ... in similis amabilisque efficieris etc.
50v Tit.: (50r) (Rot) De sciencia utilissima homini mortali que est scire mori. (50v, zeitnaher Nachtrag) Item ex horologio sapiencie libro 2o capitulum 2um de memoria mortis
Cum omnes homines naturaliter scire desiderant, o aeterna sapientia ... — ... (58r) ... et pervenias ad locum immortalitatis ac felicitatis aeternae.
58r Tit.: (Rot) Qualiter Christus in sacramento eukaristie devote sit recipiendus. (Am Rand nahzeitiger Nachtrag) Ex horologio sapiencie capitulum 4um secundi libri
Quoniam ad virtutum scholas, o summa et aeterna sapientia, ferventi desiderio properare ... — ... (67r) ... tam diu manet quam diu species sacramentales.
67r Tit.: (Rot) Quomodo se homo debeat conformare passioni Christi. (Am Rand nahzeitiger Nachtrag) Capitulo 3o primi libri
Sapientia: Nemo melius passioni meae rependit vices quam qui non solum verbis sed et factis ipsam prosequitur ... — ... (72v) ... sanguinis gutta ex amore pro te effusa.
72v Tit.: (Rot) Quod divina sapiencia amabilis sit pariter et terribilis. (Am Rand nahzeitiger Nachtrag) Ex horologio sapiencie capitulum VII primi libri
Alio quodam tempore cum sol esset sub nubilo qui prius admodum clare refulserat ... — ... et amor laetificans erigat ad superna.
(74r-75r) Iohannes Nider OP (?) Exempla de proprietariis. Diese Exempel finden sich auch (anonym und etwas abweichend) in Wien ÖNB, Cod. 1756 (Text-Nummer 20.
   5
74r Tit.: (Rot) [Nr.] 20. De proprietariis
Sane quam nepharium et periculosum quamque detestabile atque pernitiosum avaritiae crimen pestiferumque proprietatis vitium
74r Fuit igitur circam annum domini M CCC septimum vel octavum [1407 vel 1408] in Austria prope Wienna in quodam Cisterciensis ordinis monasterio monachus quidam ... — ... fantasma illud atque inquietudo in monasterio illo conquievit. Hanc rem Wiennae a mei ordinis fratribus fide dignis didici et cognavi qui ipsum monachum praefatum adhuc in vita existente viderunt et noverunt. Sed et ego ipso eiusdem monasterii abbatem in persona vidi et coognavi. (Vgl. Schönbach 1907, 21 [nach Wien ÖNB, Cod. 1756, 12v-13r])
75r Fuit praeterea dicti ordinis abbas quidam circa Rhenum qui quendam proprietarium ... — ... mandavit sepeliri.
75r Proinde circa annum domini M.CCC XCVIIIum [1398] fuit in provincia Poloniae non longe a Wratislavia quidam magister theologiae ... — ... Maister Hainricus von Hall begrebt sin brueder im stall. (Druck: Schönbach 1907, 20 [nach Wien ÖNB, Cod. 1756, 10v-11r])
75r Demum scio et cognosco ego adhuc hodie viventem quendam magistrum theologiae famosum ... — ... atque religiosis publice enarravit. – (Vorlagendatierung) Scriptum 1418 in mense Iulio. - (Schlussschrift, Autornennung) Hec frater Iohannes Nider prior Nürembergis ordinis predicatorum.
(75v-103v) Humbertus de Romanis OP Expositio regulae S. Augustini, Excerpta (Ed.: Berthier 1889 [Nachdruck 1956], I 43-633. - Kaeppeli 2016. – Lit.: Creytens 1963.). Hier Ed. S. 78-479 Exc. gekürzt: (75v) Kap. 19 (=13), (77r) Kap. 20 (=14), (79r) Kap. 22 (=16), (80r) Kap. 27 (=20), (80v) Kap. 35 (=28), (83v) Kap. 41 (=34), (84r) Kap. 57 (=47), (85r) Kap. 53 (=44), (87r) Kap. 72 (=67), (88r) Kap. 85 (=75), (92r) Kap. 206 (=195), (93v) Kap. 207 (=196), (95r) Kap. 208 (=197), (96r) Kap. 209 (=198), (98v) Kap. 189 (=178), (100r) Kap. 196 (=185), (102v) Kap. 197 (=186), (103r) Kap. 157 (=146). Die Kapitelnummerierung in Klammern gibt jene in Melk, Cod. 292 wieder. In der vorliegenden Handschrift als Textnummern 21-38 verzeichnet.
   1
75v Tit.: (Rot) Super expositionem regule sancti Augustini. De laudibus communitatis rerum secundum fratrem Humbertum magistrum ordinis fratrum predicatorum
Quia vero in congregatione religiosa non solum animorum unitas scilicet rerum communitas inveniri debet subiungit beatus Augustinus mandatum de huius communitate dicens: Et non dicatis aliquid proprium sed sint vobis omnia communia. Et vide quantum voluit beatus Augustinus istam communitatem servari. Ponit enim non solum praeceptum circa virtutem ... — ... cum potest fieri diligenter dissipata.
(104r-106r) Epistola cuiusdam magistri Parisiensis contra proprietatem (Druck: Martène/Durand, Thesaurus novus I, Sp. 1738-1742 [Nachdruck New York 1968]. – Lit.: VL VII [1989] 846 f. [B. D. Haage, Ch. Stöllinger-Löser]). Als Text Nr. 39 verzeichnet.
   1
104r Tit.: (Rot) Epistola cuiusdam doctoris Parisiensis contra proprietatem
Epistola cuiusdam egregii magistri Parisiensis de vitio proprietatis, quam scripsit ad quendam canonicum regularem ... Christus Iesus Dei aeternus filius qui est fons et origo omnium sanctarum religionum vos dirigat in agendis operibus ... — ... ad faciendum perficiendumque quod bonum est sit semper vobiscum et cum Spiritu vestro. Amen.
(106v) Leer.
(107r-114v) Bonaventura OFM Tractatus de praeparatione ad missam (Drucke: GW 4648 u.ö.; Ed.: Bonaventura, Ed. Quaracchi VIII, 99-106. – Distelbrink 29 f., Nr. 24). In der Handschrift als Text Nr. 40 verzeichnet.
   1
107r Tit.: (Rot) Tractatus devotus de corpore Christi et de preparacione ad suscipiendum (Autor mit Einfügezeichen nach devotus von Bernhard Pez im 18. Jh. nachgetragen) S. Bonaventurae
Ad honorem gloriosae ac individuae trinitatis et ad honorem excellentissimi sacramenti scilicet pretiosi corporis et sanguinis Iesu Christi describam tibi formam per quam potes leviter manuduci ad contemplationem tanti mysterii ... Primo accedendo ad mensam caelestis convivii ... — ... sed auxilio gratiae eius. Quod ipse tibi praestare dignetur etc. – (114v, Schlussschrift, [Vorlagen-]Datierung und -Lokalisierung rot) Explicit devotus tractatus de corpore Christi et de preparacione ad suscipiendum idem sacramentum salutiferum quem compilavit reverendissimus pater dominus cardinalis Cameracensis sacre theologie sol...us doctor et completus est in die sancti Urbani in monasterio sancti Egidii Nürnbergis anno domini 1422 [25.5.1422].
(114v-120v) Henricus de Bitterfeld OP De horis canonicis (Drucke: GW 12194-12198. – Zumkeller 384; Kaeppeli 1716; Hohmann 1976, 418 Nr. 212. – Lit.: Koudelka 1953, 5-65, zur Überlieferung der Werke Heinrichs; VL III [1981] Sp. 699-703 [F. J. Worstbrock] mit weiterer Literaur; Bitterfeld, Tractatus, mit Handschriftenverzeichnis zu den Werken Heinrichs). In der Handschrift als Text Nr. 41 verzeichnet. Koudelka 1953 ohne diese Handschrift.
   1
114v Tit.: [ohne Titel]
Septies in die laudem dixi tibi (Ps 118,164). Quamvis dominus sit semper in omni tempore a nobis laudandus et benedicendus congruis tamen horis et temporibus ... — ... qui devote septem horas cottidie persolverit vitam aeternam habebit sicut dictum est in principio sermonis: Septies in die laudem dixi tibi etc. Quam nobis concedat Iesus Christus filius Dei qui cum patre et Spiritu sancto vivit et regnat Deus per infinita saecula saeculorum. Amen. – (2 und 2 Verse) – (120v Schlussschrift rot) Explicit utilis sermo de modo dicendi septem horas canonicas.
(120v) Versus (Walther, Initia 1735; Walther, Proverbia 1738). 2 Verse am Ende des vorhergehenden Textes vor der Schlussschrift. Walther, Initia ohne diese Handschrift.
   1
120v Auditis gallis si non surgis neque psallis clerice te fallis tibi panditur ignea vallis.
(120v) Versus (Walther, Initia 11336). 2 Verse am Ende des vorhergehenden Textes vor der Schlussschrift. Walther, Initia ohne diese Handschrift.
   1
120v Mos intrare chorum quondam fuit monachorum, sed modo nocturnum multi legunt prope furnum.
(121r-125v) De divinis officiis (Auszüge aus der in PL 101, 1173-1271 Alkuin zugeschriebenen Schrift 'De divinis officiis', beginnend mit De gradibus ecclesiasticis [PL 101, 1234 A - 1236 B] und weitere Exzerpte). Auch überliefert in Melk, Cod. 830, 194r-200r, mit identischer Binnengliederung durch Rubrizierung. – Text Nr. 42 in der vorliegenden Handschrift.
   1
121r Tit.: (Rot) De gradibus ecclesiasticis
Cleros graece latine dicitur sors vel hereditas domini. Qui ergo ad clericatus ordinem pervenerit Dei hereditas esse debet ... (122r) Clericorum autem tonsura a Nazaraeis fertur sumpsisse exordium ... Augustinus in libro De quantitate animae versum (122v) Horatii de sapientia protulit ... — ... sicut verbi gratia gutta aquae deficit.
(125v-126v) Augustinus Excerpta 'Qualiter unitas in trinitate et trinitas in unitate sit'. Text zusammengehörend mit dem vorhergehenden als Nummer 42 bezeichnet. Auch überliefert in Melk, Cod. 830, 200r-v, direkt anschließend an den vorhergenden Text.
   1
122v Tit.: (Rot) Augustinus: Qualiter unitas in trinitate et trinitas in unitate sit. (Am Rand) Quere secundum Ambrosium ideo in sequentibus
Nunc domine loquar, te docente, ut fideles laetentur, increduli confundantur ... — ... ita Deus meus te trinum colo, unum adoro etc.
(127r-v) Nicolaus de Dinkelsbühl Breve scriptum de proprietate (Madre 275 f. Nr. 7). Text Nr. 43. – Madre nennt zwei Handschriften, diese und Melk, Cod. 1589, 175r-v.
   1
127r Quia sancti patres primitivi religionum institutores valde conati sunt ... — ... cuilibet sorori idem ius competit in communi. – (Schlussschrift rot) Istud comparavit venerabilis doctor magister Nycolaus de Dinkelspüchel.
(128rv) Leer.
(129r-162r) Liber contra vitium proprietatis qui potest intitulari 'Pauper monachus' (Weitere Überlieferung: Salzburg, St. Peter, Cod. a IV 23, 90r-126r; Wien ÖNB, Cod. 3549, 119v-129r; Cod. 3551, 1r-43r; Cod. 3700, 147r-171r; Cod. 3702, 273r-303v). (129r) Prolog. (131v) Pars 1. (140r) Pars 2. (144v) Pars 3. (149r) Pars 4. (159v-162r) Kapitelverzeichnis. -- Text Nr. 44 mit Kapitelunterteilung.
   2
129r Tit.: (Rot) Incipit prologus devotus in librum nichilominus devotum et perutilem contra vicium proprietatis qui potest intytulari Pauper monachus
Si vis perfectus esse, vade et vende omnia quae habes et da pauperibus veni sequere me ... (Mt 19,21). Sed ille cui haec dicta fuerant audito huiuscemodi sermone abiit tristis ... (191v) In nomine domini et pauperis salvatoris nostri Iesu Christi regis aeterni pro nobis sit voluntarie factus gratia et pax ... — ... per immortalia atque infinita nec finienda saecula. Amen. – (159r Schlussschrift und Vorlagendatierung (vgl. Cod. 1241, 191r, rot) Explicit tractatus contra vicium proprietatis a quodam monacho ordinis sancti Bernhardi editus Wiene. Anno 1422 in die sancti Bonifacii et sociorum eius Nürnbergis in monasterio sancti Egidii finitus est predictus tractatus per manus fratris Hainrici conventualis monasterii etc.
159v Tit.: (Rot) Divisiones operis precedentis
1. In prologo huius tractatus primo dicitur quod qui habet possessiones et bona temporali non possunt Christum sequi ... — ... 59. Quomodo abbates et praelati circa salutem subditorum vigilare curam et sollicitudinem gerere tenentur.
(162r-210r) Florilegium asceticum. Auch in Melk, Cod. 1241, 193v-237r. Im vorliegenden Cod. 746 zuweilen in gegenüber Cod. 1241 geänderter Abfolge.
   1
162r Tit.: [ohne Titel]
Augustinus: Duobis modis a domino unusquisque peccator respicitur cum vel a peccato convertitur aut ex peccato punitur. Beda: Cum peccantes quosque conspicimus non facile iudicamus eos sed magis in eorum interitu defleamus ... — ... sed tu magis intime lector.
(210r-v) Henricus de Langenstein (de Hassia) Pater noster peccatorum (RB 9146; Hohmann Nr. 277; Bloomfield 8152).
   1
210r Cum peccatores in mortali peccato existentes et nolentes converti dicunt dominicam orationem sic: Pater noster, potest Deus dicere eis: Non sum pater vester, sed diabolus, cuius opera facitis et voluntatem ... — ... a quibus nos custodiat miseratio divina, qui sine fine vivit et regnat Deus in saecula saeculorum. Amen.
(210v) Sententiae.
   3
210v Quicumque dixerit cottidie XV Pater noster per integrum annum ... — ... scilicet quinque milia CCCC et LXV vulnera.
210v Dei adiutorium semper est invocandum unde quantumcumque fervat ignis tribulationis ... — ... cum ipso sum in tribulatione eripias eum etc.
210v Cum numquam advenerit tribulatio exi hospiti tanto benigne eum suscipiendo ... — ... beneveniat anima mea tribulatio.