![]() |
Permalink: https://manuscripta.at/?ID=25852 |
![]() | Die folgenden Daten sind Auszüge aus dem gedruckten Katalog der Handschriften der Universitäts- und Landesbibliothek Tirol in Innsbruck. Diese Daten, insbesondere die Bibliographie, werden in manuscripta.at laufend korrigiert und ergänzt. Addenda und Corrigenda zum gedruckten Register finden Sie hier. |
Teil 1 | 1-83 Papier Tirol, 1423 |
Schrift: 2 verschiedene Schriften/Schreiber | |
Schrift 1 | (1r-6r) Schriftraum: 125/130 × 95 Zeilenzahl: 12 |
Schriftart: Bastarda | |
Schrift 2 | (6v-83v) Schriftraum: 170/180 × 105/111 Spaltenzahl: 2 Zeilenzahl: 36-39 |
Schriftart: Bastarda Schreiber: Ulrich Hasenschertel de Bulsano (Bl. 25v); Bl. 82rb-83vb von anderer Hand. | |
Ausstattung: Illuminiert | |
Teil 2 | 84-195 Papier Tirol, 15. Jh. |
Schrift: | |
Schriftraum: 125/140 × 95/100 Zeilenzahl: 12-15 | |
Schriftart: Bastarda – Marginalien – Glossen | |
Ausstattung: Illuminiert |
VDS, HDS | VDS, HDS Pergament 14. Jh. |
Schrift: | |
Schriftraum: ? × 90 Zeilenzahl: 15 | |
Schriftart: Textualis cursiva | |
Fälze | v.a. Teil I Pergament 13. Jh. |
Schrift: 2 verschiedene Schriften/Schreiber | |
Schrift 1 | Schriftraum: Spaltenzahl: 2 |
Schriftart: Textualis cursiva | |
Schrift 2 | Schriftart: Textualis |
Fälze | Teil II Pergament 14. Jh. |
Memorialverse, Sprichwörtersammlung, u.a. zu den Themenbereichen Astronomie und Medizin |
Einband: Schnals 15. Jh. Gotisch Streicheisenlinien |
--------------- Addenda/Corrigenda bitte melden! ---------------
(VDS-HDS) | Ars minor, Frg. (Drucke: Hain 6322–6363 bzw. GW 8674–9029. Ed.: z. B. Grammatici latini IV, 365f. bzw. 355f.). VDS: De praepositione, De interiectione, HD: De nomine. 2 ![]() | :
VDS | ]lativo. Ubi vero mentionem alicuius rei facimus ablativo tantum ut Multa super Priamo rogitans super Hectore multa |
HDS | ]pugnabilis inperterritus. Casus nominum quot sunt? Sex. Qui? Nominativus |
(1r-6r) | Rosula grammaticae scientiae (Walther, Initia Nr. 4649. Bursill-Hall 95, Nr. 125.2.3; 168, Nr. 186.5.1; 213, Nr. 223.27.15; 283, Nr. 310.31.1). 2 ![]() |
1r | Divo praesidio paro compilare libellum quo vocum regimen explico clericulis Donati seriem servans de nomine dicam |
1r | Kommentar: Divo praesidio [] auxilio mihi suffragante parvum compendium sero (?) librum medio clericis et humilibus scholaribus in quo compendio et libello contendo exprimere regimen et combinationem omnium Quid est subiectum istius libri? Est congruitas grammaticalis |
(6va-25vb) | Glossar zu Verben (lat.-dt.) (F. J. Mone, Glossare und Glossen. Anzeiger für Kunde der teutschen Vorzeit 8 (1839) 100, Nr. 13). Mundart: südbairisch. 2 ![]() |
6va | Abbreviare kurzen. Abbibere fertrinken. Abicere abwerfen |
25vb | Schlussschrift: Explicit bonum vocabularium per manus et non per pedes per me Ulricum dictum Hasenschertel de Bulsano anno XXIIIo Laurenti (!). |
(26ra-66ra) | Glossar zu Substantiven und Adjektiven (lat.-dt.) (F. J. Mone, Glossare und Glossen. Anzeiger für Kunde der teutschen Vorzeit 8 (1839) 100, Nr. 14). Mundart: südbairisch. 1 ![]() |
26ra | Abba Hebraice dictum quasi pater Latine vel est proprium nomen. Abietarius zimmerman |
(66rb-79rb) | Glossare (lat.-dt.). U.a. zu Hausgeräten, Tier- und Pflanzennamen, Körperteilen, menschlichen Eigenschaften, Verwandtschaftsbezeichnungen, Berufen, Krankheiten. Mundart: südbairisch. 26 ![]() |
66rb | Supellex haurat. Utensile idem. Coquina chuchein. Popina idem fulina idem. Culina idem est |
67va | Bestia thier. Fera wild thier. Aper wild eber schwein. Belua mer thier. Aries wider. Vervex idem |
68rb | Calandrus galander. Achantis achant. Accipiter habich. Accedula gra muck |
68vb | Piscis visch. Squama schpe. Branchia vischr vel kivi. Spina grat. Lactis milch |
69rb | Fermis wurm. Anguis schlang. Columber idem. Serpens schlang. Reptile kriechender wurm |
69vb | Silva wilder walt. Vernus junger walt. Lucus dicker walt. Foresta vrst |
70vb | Calnomina (?) haubt schedel. Cerebrum hyren. Duraniter (recte: Dura mater) ausserhyren fel |
72ra | Gustus versuchung. Tactus perrung. Anima sele |
72ra | Homo mensch. Homanitas (!) menschlichhat. Vir man. Mulier weib. Femina frawe. Maritus eman |
72va | Lana wol. Vellus schepper. Limen flachs |
72vb | Palvities (recte wohl: calvitium) glatz. Canities graub. Sinea (?) grint. Scabies raude |
73rb | Agricola acker man. Ruricula idem est. Colonus idem est |
74ra | Papa pabst. Cardinalis cardinal. Patriarcha patriarch. Archiepiscopus erzpischoff |
74va | Hebraeus Jud. Verpus idem. Judaeus idem. Judaismus Jdischhayt |
74va | Gens aines landes volk. Populus aines stat volk |
74vb | Frenum zawm. Habena hant zgel. Chamus gepisz |
74va | Denarius pfenning. Nummus idem est. Nomisma idem est. Obolus helblingk |
75ra | Casula casel clayt. Dalmatica ewangelier clayt. Subtile leczner clayt |
75va | Navis scheff. Prora vorder port. Puppis hinder port. Ratis scheff seyte |
76ra | Palium mantel. Palla idem. Paenula idem. Collibium idem. Tunica rock |
76rb | Ecclesia kirche. Basilica idem. Delubrum idem. Synagoga idem schl. Templum gottz hau |
76vb | Solium knges stl. Thronus idem est. Tribunal richter stl |
77va | Aleo pb. Alea spil pret. Talus wrffel. Taxillus idem |
77vb | Molitor mlner. Maltor idem est. Molendinator idem. Molendinum ml. Mola idem est |
79ra | Littera prieff. Authenticum glaub prieff. Copia ain abschrifft |
79rb | Schlussschrift mit Schreiberspruch: Explicit hoc totum infunde da mihi potum 1423 (Colophons Nr. 21039-21045. Wattenbach 506 und 516) |
(79rb-80rb) | Glossar zu Deponentien (lat.-dt.) (F. J. Mone, Glossare und Glossen. Anzeiger für Kunde der teutschen Vorzeit 8 [1839] 100, Nr. 15). Mundart: südbairisch. 2 ![]() |
79rb | Vescor potior fungor fruor utor prauchen |
79rb | Schlussschrift mit Schreibervers: Finito libro sit laus et gloria Christo. Non bene scribo sed melius discere volo i.n.r.i. (Colophons Nr. 21518-21627. Wattenbach 498f.) |
(80va-82ra) | Sentenzen (Sprichwörter). In alphabetischer Reihenfolge. 1 ![]() |
80ra | Angelus custodit hominem amicus fidelis est laudabilis amicus in necessitate probatur animae iustorum in manu Dei sunt avaros odit Deus amor Dei vincit omnia |
(82ra) | Gebet (Haimerl 80, 86, 91, 124. Leroquis, Livres d'heures II 68). 1 ![]() |
82ra | Benedicat me imperialis maiestas protegat me regalis divinitas custodiat me sempiterna deitas |
(82rb) | Notiz zu den Glossaren. 1 ![]() |
82rb | Latinum idioma duplici via poterit edoceri scilicet arte et usu. Quia propter nominis imbecillitatem |
(82v) | Contra Feminas (Walther Nr. 12157). 1 ![]() |
82v | Non reputo laudabilem amorem mulierum qui diligunt tantummodo propter dona rerum magis valet |
(83v) | Gebet (Leroquais, Livres d'heures I 100, 184, 201, 268, 306, 355 und II 7, 24, 133). | :
(84r-195v) | Duo Hymnarii breviarii. |
(84r-129v, 187v-195v) | Hymnarius primus. Forts. auf Bl. 187v. (84r) AH 2, 34, Nr. 17. - (84r) vgl. AH 52, 118, Nr. 125 - (84v) Chevalier Nr. 9274. - (84v) AH 30, 153, Nr. 67, Str. 1-2. - (85r) AH 50, 20, Nr. 19-20. - (85v) AH 2, 36, Nr. 21, Str. 1-7. - (86r) vgl. AH 23, 192, Nr. 327. - (86v) AH 51, 46, Nr. 57. - (87r) AH 2, 35, Nr. 19 = AH 51, 48, Nr. 48. - (87v) AH 51, 48, Nr. 49. - (87v) AH 50, 25, Nr. 26. - (88v) Mone III 112, Nr. 704. - (89r) AH 23, 199, Nr. 339. - (89v) vgl. AH 23, 199, Nr. 340, Chevalier Nr. 8073. - (90r) AH 2, 39, Nr. 28 = AH 50, 206, Nr. 155. - (90r) AH 50, 192, Nr. 143. - (91r) AH 52, 163, Nr. 178, Str. 1-3. - (91r) AH 2, 39, Nr. 29. - (92r) vgl. AH 52, 312, Nr. 367 (V. 1), ab V. 4 wie AH 52, 58, Nr. 53, Str. 2-3. - (92v) AH 53, 60, Nr. 34. - (93v) AH 52, 3, Nr. 2. - (94r) AH 2, 83, Nr. 112 = AH 51, 55, Nr. 55. - (95r) AH 51, 21, Nr. 22, Str. 1-6. - (95v) AH 51, 57, Nr. 57. - (96r) AH 2, 42, Nr. 34 = AH 51, 53, Nr. 54, jeweils Str. 1-4. - (96r) AH 51, 58, Nr. 58, Str. 1-5. - (96v) AH 2, 93, Nr. 132. - (97r) vgl. AH 7, 105, Nr. 92, Inc. abweichend. - (98r) AH 51, 71, Nr. 72. - (98v) AH 51, 87, Nr. 83. - (99r) AH 51, 90, Nr. 85. - (99v) AH 50, 291, Nr. 223. - (100v) AH 50, 120, Nr. 96. - (101v) AH 2, 54, Nr. 58. - (102v) AH 51, 196, Nr. 174. - (103r) AH 51, 193, Nr. 172. - (104r) AH 2, 38, Nr. 27, Str. 1-7. - (104v) AH 51, 144, Nr. 125. - (105r) AH 48, 83, Nr. 79. - (105v) AH 50, 197, Nr. 146. - (106r) AH 50, 295, Nr. 228, Str. 1-2, 6, 4, 8 (Anfang). - (106v) AH 27, 218, Nr. 154. - (107r) AH 52, 226, Nr. 248. - (107v) AH 52, 94, Nr. 98. - (108r) AH 51, 209, Nr. 183. - (109r) AH 2, 73, Nr. 93, Str. 1-9 und 11 = AH 51, 110, Nr. 102. - (110r) AH 50, 586, Nr. 386. - (110v) AH 51, 185, Nr. 161. - (111v) vgl. AH 19, 55, Nr. 70 und 191, Nr. 334; AH 4, 150, Nr. 275 und 207, Nr. 385. - (111v) AH 2, 75, Nr. 97 und 114, Nr. XVII = AH 50, 204, Nr. 153. - (112v) vgl. AH 51, 128, Nr. 112. - (112v) Mone III 150, Nr. 740. - (113r) AH 2, 77, Nr. 101 = AH 51, 134, Nr. 118. - (113v) AH 50, 20, Nr. 21. - (114r) AH 50, 160, Nr. 117, V. 1-12. - (115r) Mone I 131, Nr. 101, bis Str. 11. Chevalier Nr. 4019. - (116r) AH 50, 30, Nr. 31, Str. 1-5 und 9-12. - (117r) AH 50, 242, Nr. 183, Str. 1-2 und 4-10, Str. 7 und 8 vertauscht. - (118r) Chevalier Nr. 17923. - (118v) AH 51, 95, Nr. 89, Str. 1-4 und 6. - (119r) AH 51, 97, Nr. 91. - (119v) AH 2, 78, Nr. 103. - (120r) AH 51, 34, Nr. 34. - (120v) AH 51, 26, Nr. 24. - (120v) AH 50, 85, Nr. 71. - (121v) AH 2, 36, Nr. 22. - (121v) AH 2, 80, Nr. 107, Str. 1-5. - (122r) Chevalier Nr. 7452. - (122v) AH 50, 285, Nr. 215. - (123r) AH 50, 588, Nr. 388. - (123v) Str. 1: AH 16, 38, Nr. 24. Str. 2-5: AH 16, 75, Nr. 98. - (124r) AH 51, 197, Nr. 175. - (124r) AH 51, 220, Nr. 190. - (124v) AH 52, 84, Nr. 85. - (125r) AH 50, 294, Nr. 227. - (125r) AH 52, 110, Nr. 117. - (125v) vgl. AH 52, 111, Nr. 118. - (126r) AH 50, 207, Nr. 156. - (126v) AH 51, 152, Nr. 130. - (127r) AH 52, 169, Nr. 182, Str. 1-4. - (127r) AH 52, 167, Nr. 181, Str. 1-2 und 4. - (127r) AH 52, 167, Nr. 282, Str. 7-10. - (127v) AH 12, 113, Nr. 193. - (128r) AH 51, 125, Nr. 108, Str. 1-5. - (128r) AH 51, 126, Nr. 109. - (128v) AH 50, 19, Nr. 17. - (129r) AH 2, 77, Nr. 101 = AH 51, 134, Nr. 118. - (129v) AH 51, 133, Nr. 117. - (129v) AH 52, 74, Nr. 70. Fortsetzung (187v) AH 51, 112, Nr. 103, Str. 1, 9-12. - (187v) AH 51, 24, Nr. 23, Str. 1-8. - (188v) AH 50, 11, Nr. 4. - (189r) AH 51, 26, Nr. 24. - (189r) vgl. AH 51, 31, Nr. 31. - (189v) AH 51, 34, Nr. 34, Str. 1-4. - (189v) AH 51, 27, Nr. 25, Str. 1-4. - (190r) AH 50, 11, Nr. 5. - (190v) AH 2, 29, Nr. 2 = AH 51, 35, Nr. 35, jeweils Str. 1-4. - (191r) vgl. AH 2, 30, Nr. 3 = AH 51, 28, Nr. 26. - (191r) AH 2, 30, Nr. 4, Str. 1-4. - (191v) AH 2, 30, Nr. 5 = AH 51, 36, Nr. 36. - (192r) AH 2, 31, Nr. 6 = AH 51, 28, Nr. 27. - (192r) AH 2, 31, Nr. 7. - (192v) AH 2, 31, Nr. 8 = AH 51, 36, Nr. 37. - (193r) AH 2, 32, Nr. 9 = AH 51, 29, Nr. 28, Str. 1-4. - (193r) AH 2, 32, Nr. 10, Str. 1-4. - (193v) AH 2, 32, Nr. 11 = AH 51, 37, Nr. 38. - (193v) AH 2, 33, Nr. 12 = AH 51, 29, Nr. 29, jeweils Str. 1-4. - (194r) AH 51, 32, Nr. 32. - (194r) AH 2, 33, Nr. 14 = AH 51, 38, Nr. 39, jeweils Str. 1-4. - (194v) AH 2, 34, Nr. 15 = AH 51, 30, Nr. 30. - (194v) AH 2, 34, Nr. 16 = AH 51, 34, Nr. 33, jeweils Str. 1-3. - (195r) AH 50, 13, Nr. 7. - (195v) AH 51, 43, Nr. 45. 3 ![]() |
91v | Angelica scribe destinasti regnum quae caelica multis impetrastri eras oleo suffixa eculeo confixo tu Christi Nazarea (Hymnus, nicht nachgewiesen) |
97r | Tam cuius brachii sedi pependit pretium statera facta est corporis praedamque tulit Tartari |
111v | Exsultet caelum laudibus resultet terra gaudii (!) apostolorum gloria sacra canit sollemnia. Os saeculi iusti iudices et vera mundi lumina |
(85v-152r) | Marginalglossen zu den Hymnaren. 36 ![]() |
85v | Nota virgo dicitur mulier quae est inviolata incorrupta mente et corpore |
85v | Nota alvus dicitur aba quod sum et luo quod est peccatum |
85v | Tumescit verbum inchoatum []stinus verbum tumeo tumes tumere quod idem est |
85v | Versatur primo modo valet tantum |
85v | Alacris est idem quod laetus et dicitur aba quod est sum et lacrima |
85v | Nota stropheus dicitur a strop[] Graece quod tantum valet [] circumdare Latine |
86r | Nota interpello interpellas interpellare est idem quod intercipere vel intercedere |
86r | Nota Maria interpretatur lir[] |
86r | Hortus aliquando est nomen in con[] et quartae declinationis hortus tui et est idem quod progressus |
86r | Auctor est idem quod plausinator omnium vel conditor omnium rerum |
86r | Cano est aequivocum ad quattuor. Primo est idem quod prophetisosus iste canit futura a prophetiscit |
86v | Differentia est inter conditor media correpta et conditor media producta |
86v | Nota mors est duplex quae animae et corporis |
86v | Nota differentiam inter dare et donare. Nota dare est alicui aliquam rem sine repetitione alicuius |
86v | Uter Mariae dicitur Iesu thalamus uti aliquando est adverbium et valet tantum sicut sicuti |
86v | Nota differentiam inter sanctum et alium nam sanctus est aliquis qui castigat corpus suum |
87r | Saeculum causatur una figura dicitur metonymia |
87r | Supernus superna -num est idem quod supremus vel sublimis |
87r | Prodiens dicitur a priori pro et a nomine |
87r | Nota differentiam inter labile et lubricum. Labile autem pertinet ad res fluentes sicut ad aquas |
87v | Nota eminus tantum valet sicut astanter |
87v | Nota increpo -pas -are id est reprehendere |
89v | Et domini magi a magnitudine scientiae per astronomiam |
98r | Nota hanc animam posco quam plenum (recte: plenam) crimine nosco. Hic si peccavit nece pressus opem rogavit (Walther, Initia Nr. 7637) |
110v | Nota Iohannes Baptista interpretatur quasi gratia Dei vel in quo est gratia Dei vel bene quia ipse praecedens apostolus |
110v | Differentia est inter evangelium et evangelium. Evangelium dicitur esse bonum |
111r | Nota praesta primo modo est nomen indeclinabile et valet tantum sicut praesens sto vel praesens sum |
130v | Nota agmen tangit duo gaudia in littera. Primum gaudium est hominum secundum est angelorum |
132r | Stephanus interpretatur quasi corona ipse et corona martyr[is?] exstitit |
132v | Nota quod sanctus Stephanus eligebatur in ministrum |
132v | Nota sanctus Stephanus fuit lapidatus primo anno tertio die mensis Augusti |
132v | Purpurea est vestis nobilis rubeo colore coloratam sic martyres Christi dicunt fuisse ecclesiam |
132v | Iohannes interpretatur quattuor interpretationes, primo interpretatur quasi gratia, secundo interpretatur in quo est gratia |
141r | Nota quod omnes Christiani Dei ten[] et dicunt de communitate laudes quia est agnus pascalis apostol[is] quia ipse Christus est agnus |
151v | Sanctus Hieronymus habuit praerogativas, primam praerogationem quod id angelus Gabriel qui nativitatem Christi nuntiaverat beatae virgini etiam praenuntiavit patri suo Zachariae |
152r | Nota circa litteram quod Petrus dicitur trioniminus (!) vel nominatur tribus nominibus |
(92v) | Halleluja-Auslegung nach Ambrosius, Augustinus, Gregorius, Hieronymus. Marginalglosse. 1 ![]() |
92v | Alleluia secundum Augustinum interpretatur al id est salvum le id est me lu id est fac ia id est domine |
(117r) | Hymnus de novo lumine pascalis sabbati, Ausschnitt (PL 59, 820A-821A, V. 21-28). Marginalglosse. 1 ![]() | :
117r | Nectar de liquido vertice fervidum |
(130r-187r) | Hymnarius secundus. (130r) AH 53, 15, Nr. 10. - (130r) AH 53, 23, Nr. 16. - (131r) AH 53, 20, Nr. 15. - (132r) AH 53, 345, Nr. 215. - (132v) AH 53, 276, Nr. 168. - (133v) AH 53, 256, Nr. 156. - (134r) AH 53, 258, Nr. 157. - (135r) AH 53, 50, Nr. 29. - (136r) AH 50, 348, Nr. 269. - (137r) AH 53, 171, Nr. 99. - (138v) AH 53, 65, Nr. 36. - (140r) AH 53, 89, Nr. 50. - (140v) AH 54, 12, Nr. 7. - (141v) AH 53, 84, Nr. 46. - (142v) AH 54, 27, Nr. 18. - (143r) AH 54, 5, Nr. 2. - (143v) AH 54, 224, Nr. 148, Str. 1-7. - (144r) AH 53, 114, Nr. 67. - (145r) AH 55, 211, Nr. 188. - (146v) AH 53, 119, Nr. 70. - (147v) AH 54, 234, Nr. 153. - (148r) Mone II 219, Nr. 163. - Chevalier Nr. 7610. - (148v) Mone II 6, Nr. 4. - Chevalier Nr. 2431-2434. - (149v) AH 50, 584, Nr. 385. - (151v) AH 53, 267, Nr. 163. - (152r) AH 53, 336, Nr. 210. - (153r) AH 55, 260, Nr. 232. - (153v) AH 50, 311, Nr. 240. - (155r) AH 54, 188, Nr. 120, zwischen Str. 13 und 14 eine zusätzliche Strophe, s. AH 54, 191. - (156r) AH 50, 344, Nr. 267. - (158r) AH 50, 346, Nr. 268. - (159r) AH 53, 206, Nr. 119. - (160r) AH 53, 283, Nr. 173. - (160v) AH 53, 179, Nr. 104. - (161v) AH 44, 77, Nr. 77. - (161v) AH 55, 91, Nr. 75. - (162v) AH 50, 349, Nr. 270. - (163v) AH 53, 162, Nr. 95. - (164r) AH 50, 359, Nr. 278 = AH 8, 23, Nr. 17. - (164v) AH 54, 129, Nr. 89. - (165v) AH 53, 306, Nr. 190 = AH 7, 195, Nr. 178. - (166v) AH 55, 368, Nr. 333. - (168r) AH 53, 196, Nr. 112. - (168v) AH 53, 294, Nr. 181, Str. 1-15. - (169r) AH 53, 294, Nr. 181, Str. 15-18. - (169r) AH 55, 140, Nr. 120, Str. 9 und 10 zwischen Str. 6 und 7 eingefügt. - (170r) AH 55, 229, Nr. 203. - (170v) AH 53, 210, Nr. 122. - (171r) AH 44, 69, Nr. 67. - (172r) AH 55, 296, Nr. 265. - (173r) AH 53, 398, Nr. 247. - (173v) AH 53, 367, Nr. 228. - (174r) AH 55, 9, Nr. 6. - (175r) AH 53, 370, Nr. 229. - (175v) AH 55, 20, Nr. 14. - (176r) AH 54, 126, Nr. 88. - (177r) AH 50, 351, Nr. 271. - (178r) AH 50, 313, Nr. 241. - (179v) AH 54, 383, Nr. 245. - (180v) AH 54, 346, Nr. 219. - (181r) AH 54, 343, Nr. 218. - (181v) AH 54, 296, Nr. 191. - (182v) Mone II 67, Nr. 373. - Chevalier Nr. 1946. - (183r) AH 54, 379, Nr. 243. - (185r) AH 55, 9, Nr. 6, Str. 1, 3-8, 13-18; Str. 2, 8-10 von Ed. abweichend. - (186r) AH 54, 269, Nr. 178. |
(Fälze) | Memorialverse, Sprichwörtersammlung, u.a. zu den Themenbereichen Astronomie und Medizin, darunter Ausschnitt aus dem Regimen sanitatis Salernitanum, cap. IV (u. a. Walther, Proverbia Nr. 26013, 26873, 32267, 6675, 24006. Walther, Initia Nr. 5598, vgl. auch Nr. 18806). |